Giữa tháng 4/2005, Bộ Thương mại đã có công văn số 1784/TM-QLCT thông báo cho Công ty cổ phần Bóng đèn phích nước Rạng Đông kết luận của Tổng vụ Thương mại - ủy ban châu Âu điều tra về việc lẩn tránh thuế chống bán phá giá đối với đèn huỳnh quang tiết kiệm năng lượng (đèn huỳnh quang compact) có nguồn gốc xuất xứ từ Trung Quốc nhập khẩu vào châu Âu thông qua Việt Nam. Do việc gian lận thuế này nên biện pháp chống phá giá đối với đèn huỳnh quang compact có nguồn gốc xuất xứ từ Trung Quốc sẽ được mở rộng sang các sản phẩm tương tự được xuất khẩu từ Việt Nam (dù có khai nguồn gốc xuất xứ từ Việt Nam hay không). Và mức thuế được áp đặt tương đương với các doanh nghiệp khác của Trung Quốc là 66,1%.

Quyết định này của EC đồng nghĩa với việc các doanh nghiệp Việt Nam không còn một chút cơ hội nào khi muốn xuất khẩu đèn huỳnh quang compact sang thị trường châu Âu, mà doanh nghiệp chịu ảnh hưởng lớn nhất, nặng nề nhất chính là Công ty cổ phần Bóng đèn phích nước Rạng Đông vì sản phẩm đèn huỳnh quang compact của Rạng Đông hiện đang chủ yếu xuất sang EU.

Cái chết đã được báo trước

Đầu tháng 7/2003, nhận thấy có hiện tượng gia tăng hàng nhập khẩu từ Trung Quốc các loại đèn huỳnh quang compact catot nóng và catot lạnh, khi khai hải quan thường là khai catot lạnh để được miễn thuế (catot nóng chịu thuế 40%, catot lạnh không phải nộp thuế), Cục kiểm tra sau thông quan - Tổng cục Hải quan đã có công văn số 3181/TCHQ-KTSTQ gửi Công ty Bóng đèn phích nước Rạng Đông nhờ giúp đỡ về chuyên môn để phân biệt đèn huỳnh quang thường và đèn huỳnh quang compact catot nóng và catot lạnh. Ngay sau đó, Công ty Bóng đèn phích nước Rạng Đông đã có công văn phúc đáp số 949/RĐ giải thích: Đèn catot lạnh được sử dụng trong các trường hợp đặc biệt như đèn tín hiệu, đèn chữ quảng cáo và nó có thể được uốn thành những hình dạng khác nhau; Đèn catot nóng với kiểu dáng thông dụng nhất được sử dụng phổ biến ở dạng đèn huỳnh quang trong hầu hết các trường hợp. Thực chất, đèn huỳnh quang compact (đèn tiết kiệm năng lượng) là đèn huỳnh quang catot nóng. Các dạng phổ biến trên thị trường hiện nay thông thường ống thủy tinh phóng điện có hình U, 2U, 3U và hình xoắn... Đèn thường được lắp kèm với vi mạch chấn lưu điện tử, bầu nhựa và đầu đèn thường kiểu B22, E27.

Vào thời điểm đó, Rạng Đông đang trong thời kỳ tích cực đàm phán với đối tác châu Âu để xuất khẩu đèn huỳnh quang compact sau một giai đoạn dài đầu tư (từ năm 2000) tận dụng lợi thế về thuế khi Trung Quốc đã bị EU áp dụng thuế chống phá giá 66,1% từ năm 2001. Công việc tiến hành thuận lợi và cuối năm 2004, Rạng Đông đã xuất được một lô hàng trị giá 350.000 USD được khách hàng đánh giá tốt và đang hứa hẹn sẽ ký tiếp một hợp đồng xuất lô hàng trị giá 5 triệu USD vào năm 2005.

Tuy nhiên, những dấu hiệu khác lạ tại Việt Nam mà Tổng cục Hải quan đã nhận thấy, nhưng bỏ qua đã không qua được sự quản lý tinh tường của Tổng vụ Thương mại châu Âu. Cơ quan này nhận thấy, sau khi áp dụng luật thuế chống phá giá, lượng hàng Trung Quốc sang EU vẫn không thay đổi, có khác chăng là nó đã được núp dưới xuất xứ từ các nước khác, đặc biệt là Việt Nam, Pakistan và Phillippine. Cuối năm 2003, Tổng vụ Thương mại châu Âu đã tiến hành cuộc điều tra tại Việt Nam. Bảy doanh nghiệp được đưa vào diện điều tra, chỉ có duy nhất Công ty Bóng đèn phích nước Rạng Đông cung cấp được đầy đủ tài liệu chứng tỏ đã có sự đầu tư nghiêm túc từ năm 2000 (trước thời điểm Trung Quốc bị áp thuế), tất cả nguyên liệu đầu vào, đầu ra đều có sổ sách chứng từ chứng minh nguồn gốc rõ ràng. Số còn lại, nơi thì từ chối tiếp đoàn, nơi thì có tiếp nhưng không đưa ra được những tài liệu có tính thuyết phục. Và bằng nghiệp vụ, những điều tra viên của EC đã chụp được những bức ảnh chỉ rõ, các doanh nghiệp này hoàn toàn không có sản xuất, mà chỉ nhập các bộ phận của Trung Quốc về lắp ráp tại Việt Nam rồi xuất sang châu Âu để hưởng chênh lệch về thuế. Trong số các doanh nghiệp này, hều hết đều có chủ đứng sau là người Trung Quốc hoặc Đài Loan.

Sau khi đã có kết luận điều tra, lập tức ủy ban châu Âu cho áp dụng ngay hình phạt là tất cả các sản phẩm đèn huỳnh quang compact có xuất xứ từ Việt Nam cũng phải chịu mức thuế như với hàng Trung Quốc. “Quýt làm, cam chịu”, Rạng Đông là doanh nghiệp chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi đã tập trung đầu tư rất nhiều vốn vào dây chuyền sản xuất đèn huỳnh quang compact với hy vọng chuyến đầu ra quân thắng lợi, hợp đồng 5 triệu USD trong tầm tay thì EU sẽ là một thị trường tiềm năng nhất, đem lại nhiều lợi nhuận nhất khi sản xuất mặt hàng này. Trong bản kết luận điều tra, ủy ban châu Âu cũng cho phép trường hợp của Công ty Bóng đèn phích nước Rạng Đông được đăng ký với ủy ban để xin miễn trừ, vì Công ty đã chứng minh được mình không nằm trong số các doanh nghiệp chỉ làm gia công để hưởng chênh lệch về thuế. Tuy nhiên, theo ông Lê Quốc Khánh - Phó giám đốc Công ty thì việc xin miễn trừ thuế là cực kỳ khó và có lẽ, Công ty cũng đành cam chịu “cây ngay” mà phải “chết đứng”. Vì yêu cầu của ủy ban châu Âu rất khắt khe, tiêu chuẩn đầu tiên là doanh nghiệp phải kinh doanh trong một nền kinh tế thị trường đúng nghĩa (Việt Nam chưa đáp ứng yêu cầu này); thứ đến là hệ thống kế toán phải hết sức chuẩn xác theo đúng tiêu chuẩn của châu Âu, mà điều này có lẽ các doanh nghiệp Việt Nam không thể làm được. Lối thoát duy nhất là đi tìm thị trường khác, mà điều này phải mất rất nhiều thời gian, vì đối tác xuất khẩu thường có quan hệ hai chiều, đối tác cung cấp một số thiết bị cho mình, và mình bán lại sản phẩm cho họ để hai bên cùng có lợi. Nay thì sẽ phải thay đổi cả điều đó, vì các đối tác sau khi thấy Việt Nam bị áp thuế đã dừng mọi thỏa thuận, không xúc tiến ký hợp đồng mà dãn ra nghe ngóng, chờ đợi...

Bài học cho sự quản lý thiếu chặt chẽ

Như trên đã nói, mặc dù đã nhận thấy những dấu hiệu khác lạ trong xuất nhập khẩu mặt hàng đèn huỳnh quang compact từ Trung Quốc vào Việt Nam và từ Việt Nam sang EU, nhưng các cơ quan chức năng vẫn không thay đổi phương thức quản lý, cứ để mọi việc diễn ra tự nhiên, miễn là thuế thu đúng, thu đủ, không lường trước được hậu quả của việc “tham bát, bỏ mâm” sẽ như thế nào, dù cho đã có không ít bài học trước đó. Thu được cái lợi cỏn con trong thời gian ngắn để rồi phải trả cái giá rất đắt trong cả thời gian dài chỉ vì sự lơi lỏng và thiếu chặt chẽ trong quản lý. Nếu chúng ta biết kịp thời và nghiêm khắc ngăn chặn các hành vi trục lợi, gia công, tạm nhập, tái xuất hàng Trung Quốc lấy xuất xứ Việt Nam để hưởng lợi về thuế thì với lợi thế về thuế, hàng Việt Nam sẽ có rất nhiều cơ hội cạnh tranh với hàng Trung Quốc, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ yên tâm đầu tư làm ăn nghiêm chỉnh bởi đã có một thị trường rất tiềm năng sẵn sàng nhập hàng của Việt Nam. Thế nhưng điều đó đã không xảy ra...

Đèn huỳnh quang compact là mặt hàng thứ 6 của Việt Nam bị áp thuế chống phá giá sau các mặt hàng xuất khẩu là tỏi, giày da, cá ba sa, cá tra philê đông lạnh và tôm. Sau đèn huỳnh quang compact chắc chắn sẽ còn nhiều mặt hàng nữa tiếp tục bị áp thuế chống phá giá. Bởi trong xu thế toàn cầu hóa, các nước sẽ không dùng các loại thuế suất thông thường để đánh thuế mà dùng các tiêu chuẩn kỹ thuật rất nghiêm ngặt để bảo hộ hàng hóa trong nước. Xin trích ra đây kết luận của Tổng vụ Thương mại - ủy ban châu Âu sau khi kết thúc cuộc điều tra tại Việt Nam năm 2003 như sau: “Cơ cấu thương mại ở Việt Nam vẫn còn mang nặng tính phân phối trong việc phân chia năng lực và sử dụng nguồn lực. Sau khủng hoảng tài chính, nền kinh tế Việt Nam đã được kiểm soát nhờ các chính sách thương mại dựa trên sự hạn chế đặc biệt của một số mặt hàng nhập khẩu. Chính điều này đã tạo ra một môi trường không ổn định cho các doanh nghiệp. Sự thiếu rõ ràng trong Luật và các văn bản dưới Luật là khó khăn chính với các doanh nghiệp Việt Nam. Những khó khăn này bao gồm định giá hải quan, cấp giấy phép kinh doanh và sử dụng giá tham khảo (giá kiểm tra) cho danh mục hàng hóa nhập khẩu để tính toán đánh thuế hải quan. Một số mặt hàng vẫn bị đánh thuế cao để hạn chế nhập khẩu, trong khi hàng hóa này không quan trọng đến mức phải chịu những rào cản phi thuế quan như vậy. Luật Thương mại đã sửa đổi của Việt Nam bắt đầu có hiệu lực từ tháng 1/1998, cho phép các doanh nghiệp nước ngoài được thành lập chi nhánh và thực hiện những giao dịch kinh doanh trực tiếp, thực hiện kinh doanh và các dịch vụ thương mại. Tuy nhiên, cần ban hành những văn bản hướng dẫn cụ thể dưới Luật để tạo công cụ hiệu quả hơn cho việc thực hiện Luật”. Một chiến lược với tầm nhìn xa trông rộng và ý thức trách nhiệm của các nhà quản lý chính là cái cần nhất để Việt Nam đủ sức mạnh và tự tin khi hòa nhập vào WTO.