TÓM TẮT:
Kiểm toán độc lập (Independent Audit) là một loại kiểm toán được phân chia từ kiểm toán nói chung theo chức năng và chủ thể kiểm toán. Kiểm toán độc lập được ra đời theo yêu cầu của cơ chế thị trường. Qua quá trình phát triển của kiểm toán nói chung, kiểm toán độc lập được tách ra phát triển mạnh mẽ cùng với sự phát triển của cơ chế thị trường.
Từ khóa: Kiểm toán độc lập, thị trường, hội nhập, kinh tế quốc tế.
I. Đặt vấn đề
Hoạt động kiểm toán độc lập đã được hình thành và phát triển ở nước ta từ trước ngày giải phóng miền Nam, gồm: Các văn phòng hoạt động độc lập với các kế toán viên công chứng hoặc các giám định viên kế toán và cả văn phòng kiểm soát quốc tế như SGV, Arthur Andersen... Tuy nhiên, sau ngày thống nhất đất nước, trong cơ chế kế hoạch hóa tập trung, kiểm toán độc lập không còn tồn tại. Từ sau khi chuyển đổi cơ chế kinh tế bao cấp sang cơ chế kinh tế thị trường, với việc thực hiện chủ trương đa dạng hóa các loại hình sở hữu, các loại hình đầu tư đã đặt ra những đòi hỏi của kiểm toán độc lập. Ngày 13/5/1991, theo Giấy phép số 957/PPLT của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Tài chính đã ban hành quyết định thành lập hai công ty kiểm toán là: Công ty Kiểm toán Việt Nam, với tên giao dịch là VACO (QĐ 165-TC/QĐ/TCCB) và Công ty Dịch vụ Kế toán Việt Nam, với tên giao dịch là ASC (QĐ164-TC/QĐ/TCCB), sau này được đổi tên thành Công ty Dịch vụ tư vấn tài chính, kế toán, kiểm toán - AASC (Quyết định 639-TC/QĐ/TCCB ngày 14/9/1993). Là công ty đầu ngành, VACO và AASC đã có nhiều đóng góp không chỉ trong việc phát triển công ty, mở rộng địa bàn kiểm toán, mà cả trong việc cộng tác với các công ty và tổ chức nước ngoài để phát triển sự nghiệp kiểm toán Việt Nam. Cũng trong năm 1991, còn có Công ty Ernst and Young là công ty kiểm toán nước ngoài đầu tiên được Nhà nước Việt Nam cho chấp nhận lập văn phòng hoạt động tại Việt Nam.
Kiểm toán độc lập có vai trò to lớn trong nền kinh tế thị trường. Nền kinh tế thị trường đòi hỏi các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế quản lý và điều hành sản xuất - kinh doanh cần phải có thông tin chính xác, kịp thời và tin cậy. Để đáp ứng yêu cầu này, cần phải cóbên thứ ba độc lập khách quan có trình độ chuyên môn cao, được pháp luật cho phép cung cấp thông tin tin cậy cho các bên quan tâm. Bên thứ ba này chính là kiểm toán độc lập.
II. Thực trạng thị trường dịch vụ kiểm toán độc lập
Thị trường dịch vụ kiểm toán được hình thành cùng với việc thành lập hai công ty kiểm toán đầu tiên trực thuộc Bộ Tài chính là VACO (Deloitte ngày nay) và AASC trước đòi hỏi của công cuộc đổi mới, thu hút dòng vốn đầu tư nước ngoài.
Qua những bỡ ngỡ ban đầu, thị trường kiểm toán độc lập đã hình thành, với sự góp mặt của nhiều doanh nghiệp kiểm toán hàng đầu thế giới (Deloitte, KPMG, E&Y, PwC) và bùng nổ từ giai đoạn chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước sang công ty cổ phần và thăng hoa của thị trường chứng khoán (TTCK).
Theo thống kê của Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam, đến nay, thị trường kiểm toán độc lập hiện có 140 công ty đang hoạt động, trong đó có 6 công ty có vốn đầu tư nước ngoài. Số doanh nghiệp kiểm toán thu hẹp lại so với giai đoạn bùng nổ thành lập công ty kiểm toán những năm 2007 - 2008, nhưng đó là kết quả của sự thanh lọc để thị trường kiểm toán độc lập phát triển quy củ, nền nếp hơn.
Thực tế, những công ty kiểm toán quy mô quá nhỏ, hoạt động yếu kém không đáp ứng được yêu cầu ngày càng chặt chẽ về điều kiện cung cấp dịch vụ đã buộc phải giải thể; một số công ty chọn cách sáp nhập vào một công ty kiểm toán khác để tăng quy mô kiểm toán viên, khách hàng nhằm đáp ứng đủ điều kiện cung cấp dịch vụ kiểm toán cho các công ty đại chúng, niêm yết…
Bên cạnh mảng dịch vụ chính là kiểm toán và soát xét báo cáo tài chính, các dịch vụ kiểm toán và tư vấn khác như kiểm toán quyết toán vốn đầu tư, dịch vụ kế toán, dịch vụ tư vấn thuế, dịch vụ thẩm định giá, dịch vụ tư vấn tài chính… được khối công ty kiểm toán độc lập cung cấp đang đáp ứng nhu cầu ngày càng đa đạng trong nền kinh tế.
Số liệu cập nhật nhất của tổ chức nghề nghiệp kiểm toán cũng cho biết, năm 2014, tổng doanh thu toàn thị trường đạt 4.583 tỷ đồng; trong đó, mảng dịch vụ chính yếu của khối công ty kiểm toán là dịch vụ kiểm toán và soát xét báo cáo tài chính đạt 2.329,76 tỷ đồng, chiếm khoảng 50% cơ cấu doanh thu toàn ngành.
Với lĩnh vực kiểm toán báo cáo tài chính, kể từ khi Luật Kiểm toán độc lập ra đời, đối tượng bắt buộc phải kiểm toán báo cáo tài chính hàng năm được mở rộng hơn, bao gồm công ty đại chúng, tổ chức phát hành, công ty chứng khoán, công ty bảo hiểm, ngân hàng, doanh nghiệp FDI, doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp có trên 20% vốn góp của Nhà nước… đã không chỉ mở ra cơ hội phát triển cho ngành kiểm toán độc lập, mà còn đáp ứng yêu cầu mới của nền kinh tế.
Như vậy, thị trường kiểm toán Việt Nam đã có bước phát triển lớn, nhưng trên con đường song hành cùng sự minh bạch của nền kinh tế, đòi hỏi cần phải nâng chất hoạt động của khối doanh nghiệp này.
Bên cạnh đó, hành lang pháp lý cho hành nghề kiểm toán dù đã hoàn thiện, nhưng để kiểm toán viên đi đúng hành lang đó, khâu quản lý, giám sát chất lượng hành nghề kiểm toán có vai trò rất quan trọng. Nếu như trước kia, việc kiểm soát chất lượng kiểm toán được Bộ Tài chính ủy quyền cho Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam thực hiện, phía Ủy ban Chứng khoán thực hiện theo cơ chế phối hợp khi cần kiểm tra chất lượng cuộc kiểm toán theo yêu cầu quản lý, thì từ năm 2014, với Quy chế chấp thuận kiểm toán công ty trên TTCK theo Thông tư 183/2013/TT - BTC, thì việc kiểm soát chất lượng các công ty kiểm toán tổ chức trong lĩnh vực chứng khoán thuộc thẩm quyền của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.
Hàng năm, Bộ Tài chính đều tổ chức các đoàn kiểm tra chất lượng dịch vụ, nhưng việc kiểm tra chỉ thực hiện trên một số công ty và chủ yếu là thực hiện với các công ty có quy mô nhỏ trên thị trường.
Còn về phía Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, kể từ thời điểm được chuyển giao chức năng kiểm soát chất lượng dịch vụ của khối công ty kiểm toán tổ chức niêm yết, công ty đại chúng, trong năm 2014, cơ quan này đã kiểm tra 5 công ty, năm 2015 kiểm tra 6 công ty và dự kiến trong năm 2017 sẽ kiểm tra 17 công ty.
Việc nhiều doanh nghiệp bất ngờ thua lỗ, dù chỉ kỳ kế toán trước vẫn báo lãi cao và được kiểm toán chấp nhận là báo cáo “trung thực và hợp lý” như trước kia là Vinashin, DVD hay gần đây là CTCP Y tế Việt Nhật, Tập đoàn Đại Dương… không chỉ khiến thị trường hoang mang về độ tin cậy của các báo cáo kiểm toán, mà còn đặt câu hỏi: Có hay không việc liên đới trách nhiệm của kiểm toán viên?
Vì vậy, việc kiểm soát chất lượng dịch vụ kiểm toán, đặc biệt là kiểm tra các hồ sơ kiểm toán công ty từng có những chiêu làm đẹp báo cáo tài chính là đòi hỏi từ phía thị trường và là trách nhiệm của các cơ quan quản lý.
III. Một số giải pháp nhằm phát huy vai trò của kiểm toán độc lập ở Việt Nam
Ngành Kiểm toán độc lập Việt Nam bước sang giai đoạn phát triển mới, với sự ảnh hưởng sâu rộng của việc tiếp tục đàm phán và thực thi các hiệp định thương mại song phương và đa phương… Trước xu thế hội nhập của nền kinh tế nói chung và phát triển của thị trường chứng khoán nói riêng, cùng với các yêu cầu ngày càng cao về tuân thủ, minh bạch thông tin tài chính, quản lý của DN… đang tạo ra không ít cơ hội và thách thức cho DN kiểm toán độc lập, đặc biệt là các DN trong nước trong việc cạnh tranh khách hàng, nâng cao chất lượng, tạo dựng thương hiệu, phát triển nguồn nhân lực…
Để các DN kiểm toán trong nước nói riêng và thị trường dịch vụ kiểm toán độc lập nói chung phát triển nhanh và bền vững, đáp ứng yêu cầu đổi mới, hội nhập, đủ sức cạnh tranh trên thị trường, cần chú trọng một số giải pháp sau:
1. Về phía cơ quan quản lý
Thứ nhất, đẩy mạnh hoạt động của các tổ chức nghề nghiệp về kiểm toán, nhằm thúc đẩy quản lý nghề nghiệp, hỗ trợ phát triển thị trường dịch vụ kiểm toán độc lập. Trong những năm qua, VACPA đã trở thành cầu nối giữa cơ quan quản lý nhà nước (Bộ Tài chính) với các DN kiểm toán, cũng như các kiểm toán viên hành nghề…
Tuy nhiên, trong thời gian tới, các cơ quan quản lý cần khắc phục khó khăn để triển khai hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát chất lượng dịch vụ của các công ty kiểm toán độc lập, góp phần nâng cao vai trò và năng lực quản lý Nhà nước về lĩnh vực kiểm toán nói chung và kiểm toán độc lập nói riêng. Đồng thời tiếp tục cập nhật chuẩn mực kiểm toán quốc tế, đảm bảo tuân thủ chuẩn mực kiểm toán quốc tế.
Trước xu hướng hội nhập sâu rộng trong thời gian tới, cần chú trọng thúc đẩy tăng cường hội nhập quốc tế, tạo dựng mối liên hệ chặt chẽ, thừa nhận lẫn nhau giữa Việt Nam và các quốc gia trong khu vực, trên thế giới và các tổ chức quốc tế; Chủ động tham gia vào quá trình xây dựng các chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tể, chuẩn mực kế toán công quốc tế, chuẩn mực kiểm toán quốc tế thông qua các diễn đàn trong khu vực và trên thế giới, đặc biệt chú ý đến tiếp tục cập nhật chuẩn mực kiểm toán quốc tế, đảm bảo tuân thủ chuẩn mực kiểm toán quốc tế…
2. Về phía doanh nghiệp
Hiện nay, trong các dịch vụ mà các công ty kiểm toán độc lập cung cấp thì dịch vụ kiểm toán và soát xét báo cáo tài chính (bao gồm kiểm toán báo cáo tài chính năm, báo cáo quyết toán giá trị công trình xây dựng cơ bản, quyết toán hợp đồng kinh tế,…) chiếm số lượng lớn nhất.
Đặc biệt, kể từ khi Luật Kiểm toán độc lập ra đời, đối tượng bắt buộc phải kiểm toán báo cáo tài chính năm được mở rộng hơn, bao gồm công ty đại chúng, tổ chức phát hành, công ty chứng khoán, công ty bảo hiểm, ngân hàng, DN có vốn đầu tư nước ngoài, DNNN và DN có trên 20% vốn góp của Nhà nước… càng mở ra cơ hội phát triển cho ngành kiểm toán độc lập. Trước sự đa dạng hóa các dịch vụ kiểm toán các doanh nghiệp kiểm toán độc lập cần nâng cao chất lượng của đội ngũ kiểm toán viên tại các DN. Thực tiễn trên thế giới cho thấy, nguồn nhân lực đóng vai trò quan trọng nhất, tạo nên thương hiệu, uy tín và nguồn khách hàng ổn định cho công ty kiểm toán và được coi là quyết định sự thành công bền vững của mỗi công ty. Do vậy, việc tuyển chọn, đào tạo bồi dưỡng chất lượng cho đội ngũ kiểm toán viên là vô cùng cần thiết. Bên cạnh việc quan tâm đến công tác đào tạo bồi dưỡng, các DN kiểm toán độc lập cần phối hợp với các hãng kiểm toán lớn quốc tế, các tổ chức nghề nghiệp để có chương trình đào tạo phù hợp, gắn với chuẩn mực quốc tế.
Bên cạnh đó, cần xây dựng được môi trường và tác phong làm việc chuyên nghiệp, đề cao việc thực hiện các chuẩn mực đạo đức của các kiểm toán viên. Chất lượng dịch vụ kiểm toán không chỉ ảnh hưởng bởi những kiến thức, kinh nghiệm của người làm kiểm toán, mà còn ảnh hưởng rất lớn của đạo đức kiểm toán viên.
Và cuối cùng là vấn đề hành lang pháp lý cho hành nghề kiểm toán dù đã hoàn thiện, song để kiểm toán viên đi đúng hành lang đó, thì khâu quản lý, giám sát chất lượng hành nghề kiểm toán cần phải được thực hiện nghiêm, có hiệu lực và hiệu quả.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Chính phủ, Quyết định số 480/QĐ-TTg ngày ngày 18/03/2013 về việc phê duyệt “Chiến lược kế toán – kiểm toán đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”;
2. Phạm Thùy Vân, Big Four và sự phát triển của hệ thống kiểm toán độc lập ở Việt Nam, Tạp chí Tài chính số 4/2014;
3. Minh Hà, Kiểm toán độc lập Việt Nam: 25 năm đồng hành cùng đổi mới, Tin nhanh Chứng khoán tháng 5/2016;
4. Một số website: mof.gov.vn, vacpa.org.vn, thoibaotaichinhvietnam.vn…
THE CURRENT ROLE OF INDEPENDENT AUDIT IN VIETNAM
Master. TRAN THI LUAN
Faculty of Accounting - University of Economic and Technical Industries
ABSTRACT:
Independent audit is a type of audit. This kind of audit is divided from the general audit based on functions and entities of auditing. The independent audit is come from requirements of the market mechanism. Through the development of audit in general, the independent audit also grows significantly along with the development of the market mechanism in Vietnam.
Keywords: Independent audit, market, integration, international economics.
