Khai thác lợi thế cửa khẩu, định vị lại vai trò “cửa ngõ Tây Bắc”
Nghị quyết Đại hội XV Đảng bộ tỉnh Điện Biên, nhiệm kỳ 2025-2030 đặt mục tiêu đưa tỉnh bứt phá về kinh tế, trong đó nhấn mạnh yêu cầu khai thác tốt hơn lợi thế biên giới, kinh tế cửa khẩu và dịch vụ logistics để đóng góp vào tăng trưởng GRDP bình quân 10-11%/năm đến năm 2030. Trên cơ sở đó, phát triển thương mại biên giới không chỉ được nhìn như một “vùng biên trao đổi hàng hóa” mà đang dần trở thành một trụ cột trong cấu trúc kinh tế dịch vụ - công nghiệp - nông nghiệp của tỉnh.
Hiện Điện Biên có đường biên giới dài hơn 455km, tiếp giáp Lào và Trung Quốc, với 1 cửa khẩu quốc tế (Tây Trang - Pang Hốc), 1 cửa khẩu quốc gia (Huổi Puốc - Na Son), 1 cửa khẩu phụ (Si Pa Phìn - Huổi Lá), cùng các lối mở như Nậm Đích - Huổi Hịa và A Pa Chải - Long Phú. Đây là mạng lưới cửa khẩu có vị trí chiến lược, kết nối Điện Biên với các tỉnh Bắc Lào (Phông-sa-lỳ, Luông Pha Băng) và Vân Nam (Trung Quốc), đồng thời tạo cửa ngõ giao thương cho cả khu vực Tây Bắc.
Những năm gần đây, cùng với việc triển khai Quy hoạch tỉnh Điện Biên thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn 2050 được Thủ tướng phê duyệt, định hướng phát triển kinh tế cửa khẩu, thương mại biên giới được đặt vào không gian các hành lang kinh tế mới, gắn với hệ thống đô thị, hạ tầng giao thông và logistics. Quan điểm phát triển thống nhất trong quy hoạch là hạ tầng thương mại, cửa khẩu không đứng riêng lẻ, mà phải kết nối với cao tốc, quốc lộ, trung tâm logistics, khu - cụm công nghiệp và dịch vụ du lịch, qua đó hình thành các “cực tăng trưởng” mới ở khu vực cửa khẩu và vùng phụ cận.
Về kết quả cụ thể, giai đoạn 2021-2023, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu và thương mại biên giới giữa Điện Biên và các tỉnh Bắc Lào đạt hơn 211 triệu USD, trong đó xuất khẩu khoảng 140 triệu USD, nhập khẩu khoảng 71 triệu USD. Năm 2024, giá trị xuất khẩu ước đạt 93,35 triệu USD, giảm 7,54% so với thực hiện năm trước nhưng vẫn tăng 6,08% so với kế hoạch; giá trị nhập khẩu ước đạt 46,61 triệu USD, tăng 64,24% so với thực hiện năm trước và vượt 10,98% kế hoạch năm. Các mặt hàng xuất khẩu chủ yếu là vật liệu xây dựng (xi măng, gạch men lát nền, sắt thép sản xuất trong nước), nông sản (mủ cao su, tinh bột sắn, cà phê, mắc ca, hoa quả tươi…) cùng hàng may mặc, hàng tiêu dùng, phản ánh rõ lợi thế truyền thống của Điện Biên và khu vực trong các nhóm ngành này.
Song song với đó, Điện Biên từng bước hoàn thiện thể chế, chính sách nhằm phát triển kinh tế cửa khẩu, trong đó có việc thành lập và nâng cấp các khu chức năng trong Khu kinh tế cửa khẩu, quy hoạch các trung tâm thương mại, chợ biên giới, kho bãi tập kết hàng hóa. Các cơ chế phối hợp liên ngành giữa Hải quan, Biên phòng, Công Thương, Giao thông Vận tải, Nông nghiệp… được tăng cường, hướng tới xây dựng môi trường thương mại biên giới minh bạch, thông suốt, giảm chi phí giao dịch cho doanh nghiệp.
Hoàn thiện hạ tầng logistics, kết nối hành lang kinh tế và doanh nghiệp
Nếu hệ thống cửa khẩu được xem là “cửa sổ kinh tế” thì logistics chính là “mạch máu” đảm bảo dòng chảy hàng hóa qua những cửa sổ ấy. Nghị quyết Đại hội XV Đảng bộ tỉnh đặt yêu cầu phát triển hạ tầng giao thông, logistics đồng bộ, hiện đại, gắn với các hành lang kinh tế liên vùng và các khu vực động lực, coi đây là khâu đột phá để nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế tỉnh.
Trên thực tế, Điện Biên đang tích cực phối hợp với các bộ, ngành trung ương để triển khai tuyến cao tốc Mộc Châu - Sơn La - Điện Biên - Cửa khẩu Tây Trang theo Quy hoạch mạng lưới đường bộ quốc gia. Khi hoàn thành, tuyến cao tốc này không chỉ rút ngắn thời gian vận chuyển từ đồng bằng và cảng biển lên Điện Biên, mà còn tạo trục logistics xương sống nối các trung tâm sản xuất, cửa khẩu và khu du lịch trong vùng. Cùng với đó là việc nâng cấp, mở rộng các tuyến quốc lộ 279, 12, 4H… tạo liên kết ngang, dọc giữa thành phố Điện Biên Phủ, các huyện cửa khẩu và các tỉnh lân cận.
Theo các chương trình, kế hoạch hành động của ngành Công Thương Điện Biên sau Đại hội XV, tỉnh định hướng phát triển hệ thống hạ tầng thương mại và logistics theo hướng hình thành các cụm kho bãi, trung tâm trung chuyển gần cửa khẩu; từng bước thu hút đầu tư kho ngoại quan, bãi container, dịch vụ khai thuê hải quan, logistics trọn gói (door-to-door). Cách tiếp cận này vừa giúp giảm chi phí logistics cho doanh nghiệp, vừa tạo thêm giá trị gia tăng tại chỗ thay vì chỉ dừng ở khâu xuất, nhập thô.
Một trụ cột quan trọng khác là logistics nông sản và xuất khẩu hàng hóa chế biến gắn với các vùng nguyên liệu chủ lực như cà phê, cao su, mắc ca, nông sản hàng hóa. Thực hiện Nghị quyết Đại hội XV, Điện Biên đặt mục tiêu phát triển khoảng 20.000ha cà phê vào năm 2030, với khả năng mở rộng tới 25.000ha khi năng suất và giá trị được nâng cao, đồng thời thu hút nhiều doanh nghiệp đầu tư nhà máy, dây chuyền chế biến cà phê xuất khẩu. Sự phát triển các chuỗi sản xuất, chế biến này đòi hỏi dịch vụ kho lạnh, kho bảo quản, vận tải chuyên dụng, thủ tục thông quan nhanh gọn… tức là một hệ sinh thái logistics nông sản hoàn chỉnh.
Trên nền tảng đó, tỉnh chú trọng đẩy mạnh chuyển đổi số trong quản lý logistics và thương mại biên giới. Các doanh nghiệp xuất nhập khẩu, dịch vụ logistics được khuyến khích triển khai hóa đơn điện tử, hợp đồng điện tử, theo dõi lộ trình hàng hóa qua các nền tảng số; cơ quan quản lý nhà nước tăng cường ứng dụng phần mềm một cửa, chia sẻ dữ liệu giữa các lực lượng tại cửa khẩu để rút ngắn thời gian thông quan, giảm tình trạng ùn ứ vào mùa cao điểm. Đây cũng là yêu cầu gắn với định hướng xây dựng chính quyền số, kinh tế số, xã hội số được nêu trong Quy hoạch tỉnh và các văn bản cụ thể hóa Nghị quyết Đại hội XV.
Cùng với nỗ lực về hạ tầng, một vấn đề then chốt là nâng cao năng lực doanh nghiệp tại chỗ đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa hoạt động trong lĩnh vực xuất nhập khẩu, vận tải, kho bãi, dịch vụ hỗ trợ thương mại biên giới. Ngành Công Thương tỉnh đã, đang tổ chức các chương trình tập huấn về hội nhập, quy tắc xuất xứ, tiêu chuẩn chất lượng, kỹ năng đàm phán hợp đồng quốc tế, thương mại điện tử xuyên biên giới; hỗ trợ doanh nghiệp tham gia hội chợ, kết nối cung cầu, chương trình xúc tiến thương mại với Lào, Trung Quốc.
Liên kết vùng, hoàn thiện thể chế để tối đa hóa lợi ích thương mại biên giới
Phát triển logistics và thương mại biên giới không thể tách rời khỏi bài toán liên kết vùng và hoàn thiện thể chế. Nghị quyết Đại hội XV Đảng bộ tỉnh và Quy hoạch tỉnh đều nhấn mạnh yêu cầu mở rộng không gian phát triển theo trục Đông Tây, gắn Điện Biên với các tỉnh Tây Bắc và các cửa khẩu, cảng biển phía biển Đông, cũng như các tỉnh Bắc Lào và Vân Nam (Trung Quốc). Từ góc nhìn thương mại biên giới, điều này có nghĩa là Điện Biên cần chủ động hơn trong xây dựng các hành lang logistics liên vùng.
Tỉnh vì vậy chú trọng phối hợp với Sơn La, Lai Châu và các tỉnh Bắc Lào trong công tác quy hoạch hạ tầng cửa khẩu, kết nối giao thông và phân luồng hàng hóa; tham gia các cơ chế hợp tác song phương, đa phương về thương mại biên giới, quản lý cửa khẩu, tạo thuận lợi thương mại. Việc dự kiến nâng cấp lối mở A Pa Chải - Long Phú thành cửa khẩu song phương vào những năm tới sẽ mở ra thêm một hướng kết nối quan trọng với tỉnh Vân Nam (Trung Quốc), tạo nền tảng phát triển dịch vụ logistics, trung chuyển hàng hóa giữa Việt Nam, Lào và Trung Quốc.
Về mặt thể chế, bên cạnh hệ thống chính sách chung của Trung ương cho khu kinh tế cửa khẩu, Điện Biên đang từng bước hoàn thiện các quy định, quy chế phối hợp nội tỉnh về quản lý, khai thác hạ tầng thương mại biên giới; cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, giảm thời gian thực hiện thủ tục hành chính cho doanh nghiệp. Tỉnh cũng quan tâm đến những vấn đề an ninh quốc phòng, bảo vệ chủ quyền biên giới, phòng chống buôn lậu, gian lận thương mại… nhằm bảo đảm môi trường giao thương ổn định, an toàn.
Định hướng đến năm 2030, với việc cao tốc đến cửa khẩu Tây Trang được hình thành, hệ thống cửa khẩu, lối mở được nâng cấp, hạ tầng logistics và thương mại biên giới tiếp tục được đầu tư, Điện Biên có cơ hội vươn lên trở thành “trung tâm trung chuyển” hàng hóa của vùng Tây Bắc trên tuyến hành lang Việt Nam, Lào và Trung Quốc. Điều quan trọng là quá trình hiện thực hóa cơ hội ấy phải bám sát tinh thần Nghị quyết Đại hội XV: phát triển nhanh nhưng bền vững, gắn với bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng, an ninh và nâng cao đời sống người dân vùng biên.
Trong bức tranh đó, logistics và thương mại biên giới không chỉ đơn thuần là những con số kim ngạch mà còn là kênh lan tỏa cơ hội phát triển đến các ngành nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ, là “cầu nối” để Điện Biên hội nhập sâu hơn vào chuỗi giá trị khu vực. Việc cụ thể hóa các mục tiêu, chỉ tiêu của Nghị quyết Đại hội XV bằng những dự án hạ tầng, những trung tâm logistics, những doanh nghiệp dịch vụ mạnh… sẽ quyết định mức độ thành công của tỉnh trong việc biến lợi thế biên giới thành động lực tăng trưởng thực sự trong giai đoạn 2025-2030 và những năm tiếp theo.