[eMagazine] Làng tranh Đông Hồ trong dòng chảy OCOP

Hành trình tranh Đông Hồ bước vào Chương trình OCOP (Mỗi xã một sản phẩm) không chỉ là “khoác áo mới” cho nghề thủ công, mà còn mở ra cánh cửa đưa dòng tranh dân gian vươn xa - từ giá trị văn hóa truyền thống đến giá trị kinh tế hiện đại.

Làng tranh Đông Hồ (Thuận Thanh, Bắc Ninh) từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm tranh dân gian mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống. Đây là dòng tranh được biết đến nhiều nhất ở nước ta, được nhiều du khách trong nước, ngoài nước và kiều bào coi như đặc sản của xứ Kinh Bắc.

Nếu như trước đây, chương trình OCOP tại nhiều địa phương chủ yếu tập trung vào nông sản, thực phẩm hoặc đồ uống, thì Bắc Ninh đã có một bước đi táo bạo: mở rộng đối tượng tham gia sang lĩnh vực nghề thủ công truyền thống - đặc biệt là dòng tranh dân gian Đông Hồ.

Những chính sách hỗ trợ về máy móc sản xuất, thiết kế bao bì, xây dựng thương hiệu, xúc tiến thương mại và quảng bá sản phẩm đã được tỉnh điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với đặc thù của chủ thể làng nghề. Đây là sự “mở khóa” kịp thời, giúp các nghệ nhân và hợp tác xã không bị bó buộc trong cơ chế hỗ trợ nông nghiệp, mà được tiếp cận nguồn vốn, kỹ thuật và truyền thông thương hiệu hiện đại.

Ngày 11/12/2024, tỉnh đã chính thức ban hành Nghị quyết số 16/2024/NQ-HĐND về hỗ trợ phát triển nông nghiệp, ngành nghề nông thôn và Chương trình OCOP. Nghị quyết này được xem như “kim chỉ nam” mới cho toàn bộ hoạt động phát triển sản phẩm địa phương, trong đó nhấn mạnh việc đa dạng hóa nhóm sản phẩm và ưu tiên bảo tồn - phát triển nghề truyền thống.

Từ khi Nghị quyết 16/2024 của HĐND tỉnh Bắc Ninh có hiệu lực, làng nghề đã bắt đầu bước vào một giai đoạn hoàn toàn mới.

Nếu chính sách là “đòn bẩy”, thì những nghệ nhân và người dân Đông Hồ là người giữ cân bằng giữa truyền thống và hiện đại, giữa di sản và thương mại. Không chỉ dừng lại ở việc khôi phục nghề làm tranh, nhiều hộ dân và hợp tác xã đã mạnh dạn đưa công nghệ, sáng tạo và truyền thông số vào từng công đoạn. Những ván khắc cổ vẫn được giữ nguyên, nhưng phần giới thiệu sản phẩm đã được số hóa; mỗi bức tranh khi xuất xưởng đều có mã QR truy xuất nguồn gốc, ghi rõ tên nghệ nhân, năm sản xuất và câu chuyện văn hóa phía sau.

Trước đây, mỗi bức tranh chỉ đơn thuần được in trên giấy dó với màu tự nhiên, thì nay, dưới bàn tay của các nghệ nhân trẻ, tranh Đông Hồ đã mang một diện mạo mới: vẫn là nét khắc xưa ấy, nhưng được đặt trong khung tre, khung trúc, mành tre hay tranh tập gọn nhẹ - những sản phẩm được thiết kế phù hợp với không gian sống hiện đại và nhu cầu quà tặng, du lịch.

Gia đình nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa (phường Song Hồ) là một trong những điển hình tiên phong cho sự chuyển mình đó. Từ những ván khắc cổ truyền của cha ông, ông Hoa đã phát triển hàng loạt sản phẩm đạt chuẩn OCOP: tranh khung tre/trúc, tranh mành, tranh để bàn, tranh sổ tay… - vừa giữ được “hồn” dân gian, vừa mở ra hướng đi mới cho thị trường quà lưu niệm văn hóa.

“Chúng tôi giờ không chỉ làm tranh cho vui hay lưu niệm, mà làm tranh như một sản phẩm thương hiệu thực thụ - có bao bì, nhãn hiệu, câu chuyện và cả chiến lược bán hàng”.

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa, một trong những chủ thể OCOP tiêu biểu của xã Song Hồ, chia sẻ trong buổi khai trương không gian trưng bày “Chợ tranh Đông Hồ”, tháng 4/2024.

Nhiều hộ dân đã bắt đầu mở cửa hàng trực tuyến trên các nền tảng thương mại điện tử như Shopee, Lazada, hay tham gia sàn OCOP Bắc Ninh - nền tảng chính thức do Sở Công Thương vận hành để quảng bá sản phẩm địa phương.

Một số nghệ nhân còn thử nghiệm xuất khẩu các sản phẩm nhỏ gọn như postcard, tranh mini, móc khóa in hình dân gian sang Nhật Bản và Pháp, thông qua các đối tác du lịch - văn hóa. Những bước đi tuy khiêm tốn nhưng đã mở ra cánh cửa hội nhập cho dòng tranh truyền thống hơn 500 năm tuổi.

Chúng tôi đã tiến hành sáng tạo ra lịch tranh Đông Hồ, làm sổ tay, bưu thiếp giấy dó kết hợp với tranh Đông Hồ xen kẽ theo chương mục bên trong và thử nghiệm sáng tạo ra dòng tranh tô màu trên chất liệu giấy dó bên cạnh hai dòng tranh khắc gỗ và in nét thủy mặc truyền thống theo sự mở rộng kích cỡ, hình nét, kiểu dáng phù hợp với không gian ứng dụng trong ngôi nhà hiện đại”. Nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả chia sẻ.

OCOP du lịch là sản phẩm thuộc nhóm “dịch vụ du lịch nông thôn, bán hàng” trong chương trình “Mỗi xã một sản phẩm”. Tỉnh Bắc Ninh là một trong những tỉnh đầu tiên đã khéo léo lồng ghép phát triển OCOP vào quy hoạch du lịch văn hóa - tâm linh - làng nghề, thay vì tách riêng. Đây là điểm khác biệt tạo nên hiệu quả thực tế mà ít địa phương đạt được.

Tháng 3/2023, tỉnh Bắc Ninh đã thông qua Đề án thí điểm OCOP giai đoạn 2023-2025 với mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng gắn với sản phẩm OCOP, và làng tranh Đông Hồ là 1 trong 3 làng được chọn vào Đề án “Xây dựng thí điểm sản phẩm OCOP về du lịch tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2023-2025”.

Đề án được triển khai với một số hạng mục như: bố trí, phân khu thành các khu vực trải nghiệm khác nhau cho du khách có liên quan đến nghề tranh truyền thống tại Trung tâm bảo tồn di sản văn hóa tranh Đông Hồ; thiết kế đường tranh dọc lối đi vào làng; cải tạo chợ dân sinh thành các kiot trưng bày, bán sản phẩm OCOP. Các gian hàng trưng bày và bán tranh của các nghệ nhân được thiết kế tái hiện như chợ tranh ngày Tết;…

Sau gần một năm triển khai, làng tranh Đông Hồ đã đón hơn 12.000 lượt khách trong và ngoài nước tham quan trải nghiệm nghề làm tranh. Nếu trước đây, Đông Hồ chỉ đón khách vào dịp Tết hay lễ hội, thì nay, du khách ghé làng quanh năm để xem nghề, trải nghiệm in tranh, nghe kể chuyện dân gian, rồi mang về những bức tranh làm quà.

Năm 2023, tỉnh Bắc Ninh đã khánh thành Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa tranh Đông Hồ. Ông Nguyễn Văn Luyện, Phó Giám đốc Bảo tàng và Xúc tiến du lịch tỉnh cho biết: Việc khánh thành Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa tranh Đông Hồ đã góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của làng tranh.

Theo thống kê của Sở Du lịch Bắc Ninh, chỉ trong năm 2024, doanh thu từ hoạt động du lịch gắn với sản phẩm OCOP tăng hơn 30% so với năm trước; riêng làng tranh Đông Hồ chiếm khoảng 12% tổng lượng khách đến các điểm du lịch làng nghề của tỉnh.

Hiện nay, Bắc Ninh đã có 773 sản phẩm OCOP, trong đó 114 sản phẩm đạt 4 sao, 1 sản phẩm đạt 5 sao quốc gia. Tranh Đông Hồ là một trong những sản phẩm tiêu biểu của nhóm OCOP thủ công mỹ nghệ - du lịch, và là “hạt nhân” của chiến lược quảng bá thương hiệu địa phương giai đoạn 2023-2025.

Theo kế hoạch của UBND tỉnh, Bắc Ninh sẽ tiếp tục đầu tư nâng cấp Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ thành “Điểm đến OCOP cấp quốc gia”, đồng thời hỗ trợ xây dựng bộ nhận diện thương hiệu “Đông Hồ - Hồn Việt trên giấy dó”.

Tỉnh Bắc Ninh cũng đã phê duyệt Đề án "Bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa tranh dân gian Đông Hồ, huyện Thuận Thành, giai đoạn 2014-2020 và định hướng đến năm 2030". Trong đó, chú trọng đến việc quảng bá tranh dân gian Đông Hồ; lập hồ sơ trình UNESCO đưa tranh dân gian Đông Hồ là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp và xây dựng Trung tâm bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ.

Gia nhập chương trình OCOP đã thực sự tạo một cú bật cho dòng tranh dân gian Đông Hồ. Bắc Ninh với việc lựa chọn điểm làng tranh và hỗ trợ chính sách, đổi mới mẫu mã, mở rộng thị trường, kết nối du lịch đã cho thấy một cách đi mẫu mực. Từ thực tiễn đó, có thể rút ra những bài học kinh nghiệm không chỉ cho riêng Đông Hồ, mà cho các làng nghề truyền thống trên cả nước.

Đầu tiên là xác định rõ bản sắc truyền thống và giữ vững kỹ thuật nghề: Bản sắc chính là “chứng minh thư” của mỗi làng nghề. Bắc Ninh hiểu rõ điều đó nên dù đổi mới thế nào, tranh Đông Hồ vẫn phải mang linh hồn nguyên bản - từ giấy dó, màu tự nhiên, đến kỹ thuật khắc ván gỗ thủ công.

Thứ hai là việc đổi mới mẫu mã & mở rộng đối tượng khách hàng: Để nghề sống được, sản phẩm phải phù hợp với thị trường. Sự thay đổi trong tư duy thiết kế và cách kể chuyện sản phẩm đã khiến “nghề cũ” trở nên mới mẻ, có tính ứng dụng, có giá trị thương mại - mà vẫn giữ được hồn dân gian.

Thứ ba là kết nối sản phẩm - du lịch - trải nghiệm: Một trong những bước đột phá của Bắc Ninh là biến làng nghề thành điểm đến du lịch, gắn sản phẩm với trải nghiệm văn hóa. Mô hình “du lịch cộng đồng gắn với OCOP” đã giúp làng nghề tăng lượng khách, kéo dài thời gian lưu trú, đồng thời tạo thêm nguồn thu cho người dân qua dịch vụ hướng dẫn, bán hàng và ẩm thực địa phương.

Thứ tư là hỗ trợ chính sách & định hướng từ chính quyền: Chính quyền không “làm thay” người dân, mà tạo khung chính sách, mở đường và kết nối, để người dân tự đi bằng chính đôi tay và nghề của mình.

Bài: Hà Đan

Trình bày: My Nguyễn