Năm 1945, nền kinh tế Việt Nam kiệt quệ, công nghiệp đình đốn, nông nghiệp bị tàn phá, lạm phát nghiêm trọng, ngân khố trống rỗng trong bối cảnh hàng triệu người vừa bị chết đói - hậu quả từ chính sách hà khắc của phát xít Nhật, 80 năm đô hộ của thực dân Pháp và thiên tai.
Trong bối cảnh ngặt nghèo ấy, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân cả nước đồng loạt vùng dậy, tiến hành tổng khởi nghĩa, giành chính quyền. Chỉ trong vòng nửa cuối tháng 8/1945, chính quyền trong cả nước đã về tay nhân dân.
Ngày 27/8/1945, tại cuộc họp của Ủy ban Dân tộc Giải phóng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị thành lập một Chính phủ thống nhất quốc gia, tập hợp rộng rãi các đảng phái và nhân sĩ yêu nước. Đề nghị của Người được mọi người tán thành và Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam cải tổ thành Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Người được bầu làm Chủ tịch Chính phủ lâm thời.
Ngày 28/8/1945, Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã ra Tuyên cáo về việc thành lập Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Danh sách thành viên Nội các thống nhất quốc gia. Trong đó, Bộ Kinh tế Quốc gia (tiền thân của Bộ Công Thương ngày nay) được thành lập để thực hiện chức năng quản lý nhà nước về kinh tế và cử ông Nguyễn Mạnh Hà giữ chức Bộ trưởng.
Theo Nghị định số 8 - BKT/VP của Bộ trưởng Bộ Quốc dân Kinh tế (đăng tải trên Số 3, Việt Nam Dân quốc Công báo, ngày 13/10/1945), Bộ máy quản lý của Bộ Kinh tế Quốc gia gồm 01 Văn phòng, 07 Phòng sự vụ, 04 Nha và Sở Thống kê.
Công tác quản lý nhà nước về kinh tế của Bộ Kinh tế trong giai đoạn này tập trung vào mục tiêu cao nhất là cứu đói cho nhân dân thông qua hỗ trợ khôi phục sản xuất nông nghiệp và khơi thông dòng chảy lương thực giữa các vùng, miền trên cả nước; tiếp đến là thực hiện mục tiêu khuyến khích giới thương nhân khôi phục sản xuất công nghiệp và hoạt động giao thương hàng hoá, từng bước chấn hưng nền kinh tế nước nhà.
Đẩy lùi nạn đói
Chỉ trong vòng 2 tuần, từ trung tuần tháng 9 đến đầu tháng 10/1945, Bộ Quốc dân Kinh tế đã triển khai hàng loạt chính sách, giải pháp nhằm khơi thông dòng chảy nguyên vật liệu sản xuất cũng như hàng tiêu dùng giữa các vùng miền trên cả nước thông qua các nghị định cho phép tự do kinh doanh, chuyên chở gỗ, gạo và ngũ cốc, da trâu bò và nguyên liệu thuộc da, vỏ cây dó và nguyên liệu làm giấy, nhựa thông, dầu sơn gỗ, các loại hạt có dầu, cây gai và sản phẩm từ cây gai, đồng vụn và sắt vụn…; bãi bỏ việc áp giá trần thu mua của nhiều loại hàng hóa và nghiêm cấm nạn đầu cơ, tích trữ các loại hàng hóa với mức xử phạt nghiêm khắc. Nhờ đó, tích trạng thao túng trên thị trường, nạn chợ đen dần được dẹp bỏ, hàng hóa được điều hòa từ nơi nhiều đến nơi ít.
Theo đó, trong 3 tháng cuối năm 1945, đã có hàng nghìn tấn gạo được chuyển và phân phối kịp thời về các địa phương tại Bắc Bộ để cứu đói. Đây được xem là một kỳ tích nhất là trong bối cảnh quân đội viễn chính Pháp đã quay trở lại xâm lược Nam Bộ từ cuối tháng 09/1945 khiến việc chuyên chở lương thực giữ các vùng miền gặp nhiều trắc trở.
Mặt khác, Bộ Kinh tế Quốc gia trực tiếp động viên nhiều chủ doanh nghiệp cấp tốc sản xuất thêm nông cụ và bán không lấy lãi cho nông dân, thậm chí không tính công sản xuất mà chỉ tính chi phí nguyên liệu, nhằm khắc phục tình trạng thiếu trâu bò trong sản xuất nông nghiệp. Trong vòng một năm, hoạt động sản xuất nông nghiệp đã đạt được nhiều kết quả lớn, góp phần quyết định giải quyết nạn đói.
Khôi phục thương mại tự do
Ngày 06/10/1945, Nha Thương vụ và Nha Kinh tế Tín dụng trực thuộc Bộ Quốc dân Kinh tế được thành lập nhằm góp phần thúc đẩy tiến trình phục hồi và phát triển các hoạt động thương mại trong và ngoài nước sau thời gian dài bị đình đốn bởi chiến tranh và các chính sách kiểm soát, độc quyền của chính quyền thuộc địa.
Trong đó, Nha Thương vụ có nhiệm vụ chính là nghiên cứu, tham mưu cho Chính phủ về quản lý và phát triển các hoạt động thương mại nội địa cũng như xuất nhập khẩu. Nha Kinh tế tín dụng chịu trách nhiệm quản lý, điều phối các nguồn tài chính để phát triển kinh tế trong nước, cung cấp các khoản hỗ trợ, nguồn vốn ưu đãi cho thương nhân mở rộng kinh doanh, qua đó giảm nạn vay nặng lãi trong các hoạt động kinh tế.
Trên tinh thần tự do thương mại và ưu đãi công bằng đối với mọi quốc gia, Bộ Quốc dân Kinh tế đã tham mưu Chính phủ bãi bỏ các quy định kiểm soát hoạt động xuất nhập khẩu của chính quyền thuộc địa trước đây vốn mang nặng tính ưu tiên cho doanh nghiệp xuất nhập khẩu Pháp và dành sự độc quyền thị trường cho hàng hóa Pháp. Đồng thời, Chính phủ thành lập Tiểu ban nghiên cứu về Luật Thương mại nhằm tạo hành lang pháp lý cho hoạt động thương mại phát triển .
Nâng đỡ kinh tế tư nhân
Bộ Kinh tế Quốc gia cũng nỗ lực khôi phục sản xuất công nghiệp và hoạt động thương mại, chủ trương phát huy lòng yêu nước, ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển đất nước của giới Công Thương trong nước, tạo mọi điều kiện thuận lợi để các doanh nhân dốc sức kiến thiết nền kinh tế và tham gia bảo vệ Tổ quốc, tiến tới xây dựng nền kinh tế tự chủ của dân tộc.
Điển hình, việc giữ độc quyền tìm kiếm, khai thác mỏ của chính quyền thuộc địa trước đây tại một số khu vực đã được bãi bỏ và một số doanh nhân người Việt đã được cấp phép tham gia hoạt động khai khoáng. Loạt mỏ than tại các vùng Hòn Gai, Tân Trào, Làng Cẩm, Phấn Mễ, Quyết Thắng và mỏ thiếc tại Tĩnh Túc vốn bị quân đội phát xít Nhật chiếm đóng trước đây cũng được hoạt động trở lại.
Đặc biệt, Nha Khoáng chất và Kỹ nghệ Việt Nam thuộc Bộ Kinh tế Quốc gia được giao nhiệm vụ phát triển lĩnh vực công nghiệp quốc phòng, chịu trách nhiệm tổ chức sản xuất vũ khí, trưng dụng các nhà máy cần thiết nhằm chuẩn bị cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp tái xâm lược.
Khai thác nguồn lực tư bản nước ngoài
Bên cạnh đó, theo định hướng của Chính phủ, Bộ Kinh tế Quốc gia cũng cố gắng không gây những xáo trộn không cần thiết, tạo điều kiện cho phép giới tư bản Pháp, Nhật nói riêng và tư bản nước ngoài nói chung duy trì công việc kinh doanh như cũ trong khuôn khổ pháp luật của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Trừ một số nhà máy, xí nghiệp của giới tư bản nước ngoài có ảnh hưởng trực tiếp đến nền kinh tế, quốc phòng, sự hoạt động của các cơ quan nhà nước và đời sống nhân dân thì được quốc hữu hóa như Nhà máy nước Hà Nội, Nhà máy luyện kim tại Hà Nội, Nhà in L’Action tại Hà Nội…
Nhờ các chủ trương này mà nhiều nhà máy thuộc giới tư bản Pháp chuyên sản xuất bông sợi, dệt vải, xi măng, gạch, cơ khí… vẫn hoạt động bình thường sau Cách mạng Tháng 8 năm 1945, giúp đảm bảo cung ứng hàng hóa cần thiết cũng như duy trì công việc cho lượng lớn công nhân.
Trong bối cảnh đất nước vừa giành độc lập, nguồn lực kiệt quệ và thù trong giặc ngoài bủa vây, những quyết sách kịp thời và cấp tiến của Bộ Kinh tế Quốc gia trong năm 1945 đã góp phần quan trọng trong việc đẩy lùi “giặc đói”, khôi phục hoạt động thương mại, từng bước vực dậy hoạt động sản xuất công nghiệp, đặt nền móng cho một nền kinh tế tự chủ non trẻ. Đây cũng là những bài học lịch sử quý báu cho sự nghiệp phát triển kinh tế Việt Nam sau này.
Triển ngành Công Thương với chủ đề “80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước” hiện lần đầu tiên giới thiệu rộng rãi đến công chúng nhiều văn bản lịch sử liên quan đến sự hình thành của Bộ Quốc dân Kinh tế và các đơn vị trực thuộc, cũng như các văn bản điều hành quản lý kinh tế trong giai đoạn đầu lập quốc. Tại đây, các văn bản lịch sử cùng nhiều hiện vật là minh chứng sống động cho khát vọng chấn hưng, đi tới phồn vinh của ngành Công Thương trong công cuộc phát triển đất nước.
Triển lãm thành tựu phát triển ngành Công Thương với chủ đề "80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước" do Bộ Công Thương chủ trì, giao Tạp chí Công Thương thiết kế, thi công, vận hành thuộc khuôn khổ Triển lãm quốc gia “Rạng rỡ Việt Nam, 80 năm Hành trình Độc lập - Tự do - Hạnh phúc" nhân dịp Kỷ niệm 80 năm ngày Quốc khánh (02/9/1945 - 02/9/2025).
Gian triển lãm “80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước” đặt tại Sảnh 8 (Hall 8 - H8) của Nhà Triển lãm Kim Quy, thuộc chủ đề "Kiến tạo và phát triển", được chia ra làm 5 khu vực: Khu vực Khánh tiết; Khu vực Ngành Công Thương - 80 năm lịch sử hào hùng; Khu vực Ngành Công Thương - Thành tựu và dấu ấn; Khu vực Ngành Công Thương trong kỷ nguyên vươn mình của đất nước; Khu vực trải nghiệm và tương tác.
Triển lãm sẽ kéo dài đến hết ngày 15/9/2025.