Sau một loạt thất bại quân sự trước quân và dân ta giai đoạn 1947 - 1949, quân đội Pháp dần xoay sang tấn công ta mạnh hơn trên mặt trận kinh tế. Địch tăng cường chia cắt, bắn phá các thị trấn, bến đò, các đường giao thông chính trong vùng tự do của ta. Khối lượng hàng hóa lưu thông giữa các vùng tự do bị hạn chế cho dù hoạt động sản xuất của ta có phát triển hơn giai đoạn đầu của cuộc chiến. Địch cũng chủ tâm chiếm các khu sản xuất lúa gạo và muối chính của ta.
Trong khi đó, nhu cầu về nhiều loại hàng hóa lại đang tăng mạnh khi cuộc kháng chiến của ta bước sang giai đoạn mới. Do đó, ta thường xuyên rơi vào tình trạng căng thẳng thiếu hụt hàng hóa, khi thì tại địa phương này, lúc ở địa phương khác, khi thì thiếu mặt hàng này, lúc lại là mặt hàng khác, nhất là đối với thóc gạo, muối và vải.
Trong bối cảnh trên, Bộ Kinh tế (tiền thân của Bộ Công Thương) xác định giải pháp mấu chốt là cần xây dựng chính sách giá và một hệ thống đồng bộ nhằm đảm bảo duy trì cung cấp các hàng hóa thiết yếu, chống đầu cơ, giúp điều hoà thị trường. Theo đó, Sở Mậu dịch thuộc Bộ Công Thương đã được thành lập theo Sắc lệnh số 22/SL ngày 14/05/1951 của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Hoạt động của Sở Mậu dịch nhằm 03 mục tiêu chính: thứ nhất, thúc đẩy sản xuất, phát triển tiểu thủ công nghệ, khai thác lâm thổ sản trong nhân dân thông qua việc mở rộng giao lưu hàng hóa; thứ hai, bình ổn vật giá các nhu yếu phẩm thiết yếu (gạo, muối, vải, dầu hỏa…), chống đầu cơ, lũng đoạn thị trường; và thứ ba, đấu tranh kinh tế với địch, chủ động giao dịch với vùng tạm bị địch chiếm để giành phần lợi cho ta.
Điều này đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử phát triển hoạt động thương mại tại nước ta nhằm thích ứng với những điều kiện đặc thù trong chiến tranh, tạo tiền đề cho việc xây dựng ngành thương nghiệp xã hội chủ nghĩa sau này.
Đáng chú ý, trong tình hình mới thành lập, các nguồn lực còn yếu, phương châm hoạt động của ngành mậu dịch là “nắm hàng chính, nắm thị trường chính, nắm bán buôn là chính”, tận dụng mạng lưới thương nhân để điều hòa giá trên toàn thị trường. Thương nhân được tổ chức thành các tổ, nhóm. Cán bộ mậu dịch sinh hoạt thường kỳ để cung cấp các thông tin quân sự, kinh tế, chính trị mới nhằm định hướng, hỗ trợ hoạt động kinh doanh của họ cũng như lắng nghe ý kiến phản ánh của thương nhân về chính sách và thu thập các thông tin thị trường thực tế.
Ngoài mặt hàng gạo, muối và chất đốt, Sở Mậu dịch gần như không bán lẻ trực tiếp đại trà các loại hàng hóa cho nhân dân mà chỉ tập trung cung ứng hàng hóa cho các đơn vị nhà nước, bán buôn hàng hóa cho thương nhân để thương nhân trực tiếp phân phối cho người tiêu dùng với mức chênh lệch giá hợp lý.
Bên cạnh đó, Sở Mậu dịch đứng ra thu mua trong nhân dân các loại hàng hóa mà thương nhân cần cho kinh doanh tại vùng tạm bị địch chiếm. Thông qua đó, Sở Mậu dịch điều hòa thị trường, điều chỉnh hoạt động của thương nhân phù hợp với định hướng của nhà nước, từ đó thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế vùng tự do.
Sở Mậu dịch chủ động dự trữ những mặt hàng chính, thiết yếu nhằm xử lý tình trạng mất cân đối tạm thời, đặc biệt là đối với mặt hàng gạo và muối. Lực lượng mậu dịch được giao nhiệm vụ dự trữ lúa gạo theo tình hình cung - cầu, tình hình canh tác của các địa phương, gom mua khi vào vụ thu hoạch và bán ra khi vào thời điểm giáp hạt, bố trí kế hoạch vận chuyển để sẵn sàng bổ sung hàng cho những nơi có nhu cầu tăng đột xuất. Với những biện pháp trên, từ năm 1952, ta đã nhanh chóng khắc phục được những vụ đột biến giá gạo xảy ra ở một số nơi như Phú Thọ, Thanh Hóa và Thái Nguyên.
Bên cạnh đó, Bộ Kinh tế phối hợp chặt chẽ với Bộ Tài chính, Ngân hàng Quốc gia Việt Nam và Bộ Quốc phòng để tính toán cân đối tiền - hàng tại các địa phương chuẩn bị có chiến dịch quân sự lớn. Sở Mậu dịch căn cứ vào lượng tiền dự kiến chi ra để chuẩn bị lượng hàng bán ra tương ứng, hút tiền về. Các mặt hàng được chuẩn bị kỹ theo nhu cầu mà bộ đội, dân công và nhân dân hay mua trong các hoạt động quân sư. Kết quả là ngay cả khi chiến cuộc Đông Xuân 1953 - 1954 với chiến dịch Điện Biên Phủ được ta triển khai, nhu cầu hàng hóa và chi tiêu tập trung rất lớn trên một số địa bàn tại Việt Bắc nhưng tình trạng đột biến giá không xảy ra.
Hệ thống mậu dịch quốc doanh ngày càng đóng vai trò lớn trong việc đảm bảo cung ứng đầy đủ những loại hàng hóa thiết yếu cho các cơ quan nhà nước, bình ổn giá và điều hành giới thương nhân phân phối hàng hóa hiệu quả cho nhân dân. Điều này được thể hiện qua khối lượng hàng hóa được hệ thống mậu dịch quốc doanh thu mua và phân phối cho quân đội, cơ quan nhà nước cũng như nhân dân tăng cao qua các năm.
Giải quyết được vấn đề điều hòa thị trường được xem là một thắng lợi lớn không chỉ về mặt kinh tế mà cả về chính trị trong giai đoạn này. Thông qua việc bình ổn giá, triệt để ngăn chặn đột biến giá, nhân dân ngày càng thêm tin tưởng vào Đảng và Chính phủ, góp phần củng cố vững chắc nền kinh tế vùng tự do.
Triển ngành Công Thương với chủ đề “80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước” hiện đang trưng bày Sắc lệnh số 22/SL ngày 14/05/1951 của Chủ tịch Hồ Chí Minh về việc thành lập Sở Mậu dịch và Sổ mua hàng hóa của Sở Mậu dịch Nam Bộ năm 1954. Trong đó, Sổ mua hàng hóa chi tiết tình hình thu mua các loại tôm khô, đơn giá và khối lượng thu mua theo từng ngày, tái hiện chân thực hoạt động của ngành mậu dịch thời bấy giờ.
Triển lãm thành tựu phát triển ngành Công Thương với chủ đề "80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước" do Bộ Công Thương chủ trì, giao Tạp chí Công Thương thiết kế, thi công, vận hành thuộc khuôn khổ Triển lãm quốc gia “Rạng rỡ Việt Nam, 80 năm Hành trình Độc lập - Tự do - Hạnh phúc" nhân dịp Kỷ niệm 80 năm ngày Quốc khánh (02/9/1945 - 02/9/2025).
Gian triển lãm “80 năm Ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước” đặt tại Sảnh 8 (Hall 8 - H8) của Nhà Triển lãm Kim Quy, thuộc chủ đề "Kiến tạo và phát triển", được chia ra làm 5 khu vực: Khu vực Khánh tiết; Khu vực Ngành Công Thương - 80 năm lịch sử hào hùng; Khu vực Ngành Công Thương - Thành tựu và dấu ấn; Khu vực Ngành Công Thương trong kỷ nguyên vươn mình của đất nước; Khu vực trải nghiệm và tương tác.
Triển lãm sẽ kéo dài đến hết ngày 15/9/2025.