Sự khởi đầu thị trường điện Việt Nam

Kết quả của cải cách cơ cấu và xây dựng thị trường điện ở nhiều nước cho thấy, đây là một bước phát triển trong quản lý ngành năng lượng. Tuy nhiên, các mô hình thị trường, hệ thống qui định cũng như hiệu quả mang lại và những vấn đề nảy sinh cũng đã đòi hỏi những nhà hoạch định chính sách, các nhà kinh tế và các chuyên gia kỹ thuật đã và đang phải có những đánh giá cụ thể để có những thay đổi phù hợp.
Mục tiêu của thị trường điện Việt nam
Tạo môi trường cạnh tranh rõ ràng trong khâu phát điện: Hoạt động của thị trường trong khâu phát điện thông qua các qui định cụ thể của các giao dịch và quá trình thanh toán, một môi trường cạnh tranh sẽ được tạo ra để các bên tham gia có cơ hội hoạt động theo cơ chế thị trường.
Giảm chi phí sản xuất trên cơ sở phải cạnh tranh giá bán điện: Trong cơ chế thị trường, người sản xuất và cung cấp điện phải quan tâm đúng mức đến đầu tư phát triển và nâng cao hiệu quả vận hành, nhằm mục tiêu giảm chi phí nâng cao khả năng cạnh tranh của nhà máy điện.
Nâng cao trách nhiệm của bên sản xuất điện: Tài sản của ngành Điện hiện nay chủ yếu vẫn thuộc sở hữu của Nhà nước, cơ chế quản lý tổ chức tập trung, nên trách nhiệm đối với hiệu quả sản xuất kinh doanh và phát triển của các nhà máy điện còn một số hạn chế.
Khi chuyển sang thị trường điện cạnh tranh, các nhà máy điện sẽ phải tự cân bằng thu chi, tức là phải chịu trách nhiệm bảo quản tài sản, chi tiêu tiền vốn, phát triển và nâng cao chất lượng dịch vụ khách hàng, kết quả hoạt động kinh doanh sẽ gắn liền với sự tồn tại của chính các nhà máy điện.
Đảm bảo cân bằng giữa cung và cầu theo cơ chế thị trường về điện năng cho nền kinh tế quốc dân: Ngành Điện đóng vai trò quan trọng trong hoạt động của nền kinh tế quốc dân. Sự phát triển của ngành điện ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của nền kinh tế.
Tuy nhiên, chính sự phát triển nhanh của nhu cầu sử dụng điện đang gây ra mất cân đối về tài chính để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành Điện. Giá mua điện cạnh tranh là giải pháp mà các nhà kinh tế đề suất áp dụng để giải quyết mâu thuẫn này. Giá điện mua cạnh tranh sẽ là công cụ của thị trường để tạo ra sự cân bằng tự nhiên nhu cầu sử dụng điện, lợi nhuận của các ngành sản xuất và các đơn vị cung cấp điện. Tín hiệu giá sẽ tạo nên sức ép đối với các ngành kinh tế khác sử dụng điện có hiệu quả hơn để đảm bảo cạnh tranh hơn là chuyển toàn bộ trách nhiệm này sang cho ngành Điện.
Thu hút vốn đầu tư: Thị trường điện lực cạnh tranh sẽ không còn là nơi kinh doanh độc quyền của Tổng Công ty ĐLVN. Bất kỳ nhà đầu tư nào cũng có thể tham gia kinh doanh điện. Đây cũng chính là một cách giảm áp lực về vốn đầu tư xây dựng đối với bản thân ngành Điện lực.
Mô hình thị trường điện
Các mô hình thị trường điện hiện nay được chia ra làm ba dạng chính:
Thị trường điện một người mua (single Buyer), trong đó, tất cả các cuộc giao dịch được thực hiện giữa các bên tham gia thị trường, bất kể họ là nhà sản xuất hoặc hộ tiêu thụ và một cơ quan vận hành hệ thống.
Hợp đồng song phương (bilateral Contract), trong đó tất cả các cuộc trao đổi được thanh toán trực tiếp giữa các bên tham gia, cơ quan điều hành Truyền tải điện chỉ làm nhiệm vụ đảm bảo các giao dịch khả thi về mặt vật lý.
Mô hình thứ ba là mô hình kết hợp cả hai dạng giao dịch. Các nhà máy điện vừa có thể bán điện lên thị trường, vừa có thể bán điện thông qua các hợp đồng song phương cho các khách hàng trực tiếp của mình.
1. Hiện trạng vận hành hệ thống điện Việt Nam.
Hệ thống điện Việt nam
Hệ thống điện quốc gia được hình thành trên cơ sở đấu nối các nhà máy điện trong toàn quốc, thông qua lưới điện gồm: 2 đường dây 500kV, các đường dây và trạm biến áp 110/220kV và Hệ thống phân phối điện. Cùng với việc hợp nhất HTĐ Việt nam, Trung tâm Điều độ hệ thống điện Quốc gia được thành lập, nhằm mục tiêu điều khiển an toàn, liên tục và kinh tế HTĐ.
Quy chế chào giá nội bộ của EVN
Từ đầu năm 2002, TCty Điện lực Việt nam đã triển khai chương trình tính toán giá bán điện nội bộ cho các nhà máy điện trực thuộc EVN để đánh giá tiết kiệm chi phí, hiệu quả sản xuất kinh doanh của từng nhà máy, tăng tính chủ động, tích cực của các nhà máy điện trong việc tổ chức vận hành, sửa chữa để khai thác tốt nhất thiết bị hiện có, gắn thu nhập của người lao động với kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của nhà máy. áp dụng quy chế giá hạch toán nội bộ có thể coi là bước chuẩn bị vận hành thị trường điện. 
Các hợp đồng mua điện của các nhà máy điện ngoài ngành
Hiện tại, EVN mua điện của các nhà máy điện ngoài ngành thông qua các hợp đồng mua điện dài hạn từ 1 năm cho đến 25 năm. Các hình thức đầu tư của các nhà máy này bao gồm:
- BOT: Phú mỹ 3, Phú mỹ 2.2, Thuỷ điện Cần Đơn, Nà Lơi..
- Cổ phần đầu tư trong nước: Nhiệt điện Hải phòng, Nhiệt điện Quảng ninh, Sesan 3..
- Đầu tư trực tiếp nước ngoài tại các khu CN: Hiệp phước, Formosa, Vedan, Amara...
Trong quá trình thực hiện các hợp đồng dài hạn đã nảy sinh một số vấn đề sau:
- Giá mua điện cao.
- Các ràng buộc về điều hành và huy động trong hợp đồng không cho phép vận hành tối ưu về mặt kinh tế trên toàn hệ thống trong phân phối năng lượng, đảm bảo mức dự phòng, giảm tổn thất chung cho toàn hệ thống...
2. Triển khai thực hiện thị trường điện nội bộ EVN từ 1/07/2004.
Dự kiến triển khai thị trường điện Việt Nam
Từ kinh nghiệm thực tế trên thế giới trong triển khai xây dựng thị trường điện cạnh tranh và các nghiên cứu của các Bộ ngành trong quá trình soạn thảo Luật Điện lực vừa được Quốc hội khóa IX, Tổng Công ty Điện lực Việt nam chủ trương sẽ xây dựng thị trường điện với mức độ cạnh tranh từ thấp đến cao, tuỳ thuộc vào quy mô phát triển, trình độ quản lý, cơ sở hạ tầng kỹ thuật và pháp lý cho hoạt động của thị trường. Dự kiến thị trường điện Việt nam sẽ phát triển qua 3 giai đoạn như sau:
Giai đoạn 1 - thị trường phát điện cạnh tranh: Đây là giai đoạn đầu tiên đưa cạnh tranh vào khâu phát điện. Các công ty phát điện sẽ phải cạnh tranh để bán điện cho EVN và để tăng mức độ cạnh tranh, tạo sự lựa chọn cho các công ty phát điện, EVN dự kiến sẽ đề nghị cho phép các công ty phát điện thuê lưới truyền tải, phân phối của EVN để bán điện trực tiếp cho một cụm các khách hàng tiêu thụ điện trên một khu vực địa lý hành chính.
Giai đoạn 2 - thị trường bán buôn điện cạnh tranh: Đưa cạnh tranh vào khâu phát điện ở mức cao hơn, các công ty điện lực và các khách hàng mua điện lớn tham gia mua điện trên thị trường và được quyền lựa chọn nhà cung cấp của mình.
Giai đoạn 3 - thị trường bán lẻ điện cạnh tranh: Đây là giai đoạn phát triển cao nhất của mô hình thị trường điện cạnh tranh. Ngoài các công ty phát điện, các công ty phân phối bán lẻ đều phải cạnh tranh để bán điện. Tất cả các khách hàng mua điện, kể cả các khách hàng mua điện trực tiếp từ lưới truyền tải, phân phối đều được quyền tự do lựa chọn người bán.
Đối chiếu với tiến độ trên, thị trường điện nội bộ EVN vận hành từ ngày 1/07/2004 là tương ứng với giai đoạn 1. Đây là thị trường cạnh tranh khâu phát điện ngày tiếp theo (Day-ahead) với các đặc điểm chính của hoạt động theo cơ chế thị trường như sau:
- Xác định lịch huy động cho tuần tới (week-ahead) của các tổ máy, trên cơ sở tối ưu hóa thủy-nhiệt điện có xét đến các ràng buộc của lưới điện, các yêu cầu của hợp đồng mua điện dài hạn và các giao dịch song phương của các nhà máy điện với các phụ tải.
- Nhận các bản chào giá cho ngày tiếp theo.
- Tính toán giá thị trường trên cơ sở các bản chào giá của các nhà máy điện bằng phương pháp tối ưu với hàm mục tiêu là tối thiểu giá toàn bộ hệ thống điện Việt Nam trên cơ sở các ràng buộc là dự báo phụ tải, an toàn lưới điện, Hợp đồng mua điện dài hạn, giao dịch song phương, tối ưu việc sử dụng các loại nguồn sơ cấp...
- Công bố và thông báo tình hình thị trường cho tất cả các đối tượng tham gia.
- Quản lý đo đếm và thanh toán điện năng cho các nhà máy điện.
Đánh giá kết quả vận hành thị trường và lưu trữ dữ liệu vận hành phục vụ công tác nghiên cứu và hậu kiểm.
Phương thức chào giá
Các nhà máy điện chào giá theo từng giờ của ngày tiếp theo, gồm công suất và giá tương ứng:
- Các nhà máy thủy điện: Chào chi phí điện năng (đồng/kWh) giao tại các xuất tuyến của nhà máy, không phân biệt mức công suất phát.
Các nhà máy nhiệt điện: Chào chi phí điện năng (đồng/kWh) ứng với 5 dải công suất của từng tổ máy giao tại các xuất tuyến của nhà máy và phân theo dạng nhiên liệu sử dụng.
Giá chào của các nhà máy điện không được vượt quá định mức chi phí đã được Tổng Công ty phê duyệt, trong đó giá nhiên liệu tính theo giá nhiên liệu thực tế sử dụng để phát điện tại thời điểm chào giá.
Quy định về chào giá và điều độ của vận hành thị trường ngày tới
Công bố công suất và chào giá hàng ngày của các nhà máy điện
- Trước 10h00 hàng ngày, các nhà máy điện phải gửi bản công bố công suất và chào giá cho từng tổ máy ứng với từng giờ từ 0h00 đến 24h00 của ngày tới cho Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia (đối với các nhà máy điện BOT và IPP đã có hợp đồng mua bán điện với Tổng Công ty Điện lực Việt Nam sẽ gửi bản công suất công bố cho từng giờ).

(Xem tiếp trang 21)
(Tiếp theo trang 17)
- Các nhà máy điện có thể điều chỉnh các mức công suất đã công bố trước thời điểm dự kiến huy động 4 giờ.
- Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia kiểm tra tính đầy đủ của các bản chào và yêu cầu các nhà máy điện đáp ứng và sửa lỗi trong bản chào nếu có.
Công bố phương thức huy động ngày tới.
- Căn cứ bản công suất công bố và chào giá của các nhà máy điện (đối với các nhà máy điện BOT và IPP lấy theo biểu giá trong hợp đồng đã ký) và dự báo nhu cầu phụ tải cùng các ràng buộc, Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia lập phương thức huy động ngày tới trên cơ sở bảng chào của các nhà máy theo nguyên tắc nhà máy có giá rẻ được huy động trước, giá cao sẽ được huy động sau cho đến khi đáp ứng được nhu cầu dự báo. Lịch huy động này có tính đến ràng buộc hệ thống và ràng buộc của tổ máy.
- Vào 14h00 hàng ngày, Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia sẽ công bố và gửi tới các nhà máy điện Lịch huy động ngày tới, bao gồm công suất phát dự kiến của từng tổ máy cho từng giờ trong khoảng thời gian từ 0h00 đến 24h00 của ngày tới, tổng chi phí điện năng của toàn hệ thống và theo từng miền.
Điều độ thời gian thực
- Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia sử dụng hệ thống SCADA/EMS để điều độ hệ thống điện, nhằm cung cấp điện an toàn, liên tục, đảm bảo sự hoạt động ổn định của toàn bộ hệ thống điện, đảm bảo chất lượng điện năng và đảm bảo hệ thống điện quốc gia vận hành kinh tế nhất.
- Trong trường hợp Hệ thống có những thay đổi khác với dự báo, kỹ sư điều hành của Trung tâm ĐĐQG sẽ tính toán lại và công bố phương thức huy động sửa đổi với từng nhà máy điện.
Tính và công bố kết quả vận hành thị trường
- Vào 08h00 hàng ngày, Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia công bố kết quả vận hành thị trường 2 ngày trước.
- Và dự báo phụ tải của 2 ngày tiếp theo.