[eMagazine] Công nghiệp hỗ trợ ngành da giày: Điểm tựa tăng trưởng bền vững cho mặt hàng xuất khẩu tỷ đô

Trong hơn một thập kỷ qua, ngành da giày Việt Nam đã khẳng định vị thế là một trong những trụ cột xuất khẩu quan trọng nhất của nền kinh tế. Việt Nam hiện đứng thứ ba thế giới về sản xuất với sản lượng khoảng 1,4 tỷ đôi mỗi năm, đồng thời giữ vị trí thứ hai về xuất khẩu, chỉ sau Trung Quốc. Với 95% sản lượng phục vụ thị trường quốc tế, Việt Nam trở thành cứ điểm sản xuất chiến lược của các thương hiệu toàn cầu như Nike, Adidas, Puma hay Decathlon, trong đó riêng Nike chiếm khoảng 50%, Adidas khoảng 30%, cho thấy mức độ tham gia sâu của Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Về cơ cấu doanh nghiệp, trước đây khối FDI chiếm gần 80% kim ngạch. Tuy nhiên, đến năm 2024, tỷ trọng xuất khẩu của doanh nghiệp Việt Nam đã tăng lên 28%. Đây rõ ràng là một tín hiệu rất tích cực.

Sự dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt từ Trung Quốc sang các quốc gia có môi trường chính trị ổn định, đã mang lại cho Việt Nam cơ hội mở rộng quy mô sản xuất, nhờ lực lượng lao động có tay nghề và hệ thống nhà máy đáp ứng tốt các yêu cầu chất lượng.

Châu Á chiếm tới 87% sản lượng giày dép toàn cầu, trong đó Việt Nam đứng thứ ba, với sản lượng sản xuất 1,4 tỷ đôi/năm, chỉ đứng sau Trung Quốc và Ấn Độ.  Thị trường tiêu thụ giày dép thế giới phục hồi mạnh từ năm 2024 và dự báo tiếp tục tăng trưởng đến năm 2030, với mức tiêu thụ trung bình đạt khoảng 3 - 3,5 đôi/người/năm. Những yếu tố này đặt ngành da giày Việt Nam vào vị thế đặc biệt, không chỉ là công xưởng sản xuất lớn mà còn là điểm đến ưu tiên trong chiến lược đa dạng hóa chuỗi cung ứng của các tập đoàn quốc tế.

Tuy nhiên, quy mô sản xuất lớn chưa đồng nghĩa với giá trị gia tăng cao. Một trong những rào cản lớn nhất mà ngành da giày Việt Nam đang đối mặt chính là mức độ làm chủ chuỗi cung ứng còn hạn chế, đặc biệt ở khâu công nghiệp hỗ trợ.

Theo Bộ Công Thương, công nghiệp hỗ trợ giữ vai trò quyết định trong chuỗi giá trị da giày bởi 70% giá trị sản phẩm xuất phát từ nguyên phụ liệu, khuôn mẫu, thiết bị và các dịch vụ kỹ thuật. Khả năng cạnh tranh của một quốc gia vì thế không phụ thuộc tuyệt đối vào số lượng nhà máy gia công, mà phụ thuộc vào mức độ tự chủ nguyên phụ liệu, tốc độ ra mẫu, khả năng phát triển vật liệu mới và năng lực đáp ứng các tiêu chuẩn của thị trường.

Một sản phẩm giày dép có thể gồm hàng trăm chi tiết, từ da thuộc, da nhân tạo, vải kỹ thuật, đế phylon, EVA, keo dán, chỉ khâu cho đến các chi tiết kim loại, khuôn ép nhiệt và bộ dụng cụ thử nghiệm. Những yếu tố này quyết định trực tiếp chất lượng, phân khúc thị trường và giá trị xuất khẩu của mỗi đôi giày. Quốc gia nào kiểm soát được nguồn cung nguyên phụ liệu, quốc gia đó nắm giữ năng lực cạnh tranh cốt lõi.

Đối với Việt Nam, công nghiệp hỗ trợ không chỉ đơn thuần là cung cấp nguyên liệu cho sản xuất trong nước. Nó còn là yếu tố then chốt để đáp ứng các tiêu chuẩn xanh từ EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản, đồng thời là điều kiện để tận dụng ưu đãi từ các hiệp định thương mại tự do, nơi quy tắc xuất xứ được áp dụng ngày càng chặt chẽ. Một hệ thống công nghiệp hỗ trợ mạnh sẽ giúp doanh nghiệp rút ngắn thời gian ra mẫu, giảm chi phí logistics, nâng tỷ lệ nội địa hóa, nâng cao năng lực R&D và tiến tới tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Mặc dù có vị thế lớn trong xuất khẩu, mức độ phát triển của công nghiệp hỗ trợ ngành da giày tại Việt Nam vẫn chưa tương xứng. Tỷ lệ nội địa hóa mới đạt khoảng 50 - 55%, chủ yếu tập trung vào các phụ liệu đơn giản như đế giày, chỉ khâu, một phần đế phylon và một số phụ kiện kim khí. Các vật liệu thô công nghệ cao như da thuộc chất lượng cao, da nhân tạo cao cấp, vải kỹ thuật, vật liệu foam, hóa chất xử lý và phụ liệu có độ bền đặc biệt vẫn phụ thuộc chủ yếu vào nhập khẩu, trong đó tỷ lệ nhập từ Trung Quốc chiếm phần lớn.

Khâu da thuộc là thách thức lớn nhất. Việt Nam chưa chủ động được nguồn da tươi và bán thành phẩm, trong khi công nghệ thuộc da không kim loại, thân thiện môi trường mới chỉ ở giai đoạn thử nghiệm tại một số doanh nghiệp. Việc xử lý nước thải ngành da thuộc đòi hỏi tiêu chuẩn kỹ thuật rất cao khiến nhiều địa phương e ngại cấp phép dự án mới. Do đó, mỗi năm Việt Nam vẫn phải nhập khẩu hơn một tỷ USD da thuộc, khiến giá thành sản phẩm biến động theo thị trường bên ngoài.

Vải kỹ thuật - vật liệu chính trong giày thể thao gần như phụ thuộc tuyệt đối vào nhập khẩu dù giày thể thao chiếm hơn một nửa kim ngạch xuất khẩu da giày. Trong khi đó, các quốc gia cạnh tranh trực tiếp như Trung Quốc đã phát triển hệ thống sản xuất vải kỹ thuật từ lâu, tạo ra lợi thế vượt trội về tốc độ và chi phí.

Về máy móc và tự động hóa, Việt Nam đã có bước tiến nhất định nhưng vẫn thiếu công nghệ cốt lõi. Những thiết bị hiện đại như robot gò giày, máy ép phylon, máy cắt laser công suất lớn, máy dán keo tự động vẫn phải nhập khẩu. Điều này khiến doanh nghiệp trong nước gặp khó khăn trong việc nâng công suất và nâng chất lượng sản phẩm theo tiêu chuẩn quốc tế.

Năng lực R&D và thiết kế mẫu cũng là điểm yếu. Mặc dù đã có nhiều doanh nghiệp chuyển sang làm FOB hoặc ODM, đa phần vẫn phụ thuộc vào mẫu và đơn hàng từ các thương hiệu lớn. Tốc độ ra mẫu của doanh nghiệp Việt Nam vẫn chậm hơn nhiều so với Trung Quốc, nơi có thể hoàn thành mẫu chỉ trong một ngày. Điều này ảnh hưởng trực tiếp tới khả năng nhận đơn hàng, đặc biệt trong lĩnh vực giày thể thao, vốn có chu kỳ sản phẩm rất ngắn.

Trong giai đoạn tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, Việt Nam sở hữu cơ hội lớn để nâng tầm công nghiệp hỗ trợ da giày. Thị trường thế giới tiếp tục tăng trưởng, trong khi các thương hiệu quốc tế có xu hướng dịch chuyển đơn hàng khỏi Trung Quốc, mở rộng sang Việt Nam và một số quốc gia Đông Nam Á. Mạng lưới 17 hiệp định thương mại tự do của Việt Nam mang lại lợi thế cạnh tranh rõ rệt nếu doanh nghiệp đáp ứng được quy tắc xuất xứ. Đặc biệt, nhóm vật liệu xanh, vật liệu tái chế, công nghệ thuộc da sạch và sản xuất thân thiện môi trường đang mở ra phân khúc giá trị cao mà Việt Nam có thể tham gia.

Tuy nhiên, thách thức cũng lớn hơn bao giờ hết. Yêu cầu của thị trường EU về giảm phát thải carbon, nguồn gốc nguyên liệu liên quan đến rừng và minh bạch hóa chuỗi cung ứng tạo ra áp lực trực tiếp lên công nghiệp hỗ trợ, bởi nếu nguyên liệu không đạt chuẩn thì sản phẩm cuối cùng sẽ không thể xuất khẩu. Hoa Kỳ tăng cường kiểm soát lao động và truy xuất nguồn gốc khiến doanh nghiệp buộc phải đầu tư mạnh mẽ vào quản trị chuỗi cung ứng. Chi phí lao động tăng đều qua các năm làm giảm lợi thế của mô hình sản xuất thâm dụng lao động. Cùng lúc, rủi ro thị trường từ các chính sách thuế quan của Hoa Kỳ và sự cạnh tranh từ Indonesia, Campuchia, Bangladesh… tạo ra sức ép lớn đối với doanh nghiệp Việt Nam.

Những yêu cầu này khiến bài toán nguyên phụ liệu và công nghiệp hỗ trợ trở thành rào cản cốt lõi, quyết định khả năng duy trì tăng trưởng bền vững của ngành da giày.

Để công nghiệp hỗ trợ thực sự trở thành nền tảng cho sự bứt phá của ngành da giày, cần một hệ thống giải pháp toàn diện và đồng bộ. Trước hết, Việt Nam cần thu hút mạnh mẽ hơn các dự án FDI trong lĩnh vực nguyên phụ liệu cốt lõi như da thuộc, da nhân tạo, vải kỹ thuật và vật liệu foam, nhưng phải đi kèm tiêu chí công nghệ cao, thân thiện môi trường và có cam kết chuyển giao công nghệ. Chính sách ưu đãi thuế, tín dụng xanh và hỗ trợ đất đai cần được thiết kế riêng cho các dự án công nghiệp hỗ trợ, đặc biệt ở những địa phương có chiến lược phát triển cụm công nghiệp da giày. Trong đó, cần hướng các dự án công nghiệp hỗ trợ, sản xuất nguyên phụ liệu tập trung phát triển ở khu vực có mật độ cao các doanh nghiệp dệt may, da giày tại khu vực phía Bắc (Hưng Yên, Ninh Bình, Quảng Ninh…); khu vực miền Trung (Thanh Hóa, Nghệ An, Huế, Quảng Ngãi…); khu vực miền Nam (TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Tây Ninh, Vĩnh Long…).

Song song với đó, doanh nghiệp trong nước cần đầu tư chiều sâu vào tự động hóa, nghiên cứu vật liệu mới, cải thiện năng lực phát triển mẫu và tăng cường liên kết với các doanh nghiệp FDI để tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng.

Một trong những giải pháp mang tính đột phá là xây dựng Trung tâm Giao dịch và Phát triển Nguyên phụ liệu. Mô hình này giúp Việt Nam chuyển từ vị thế “đi tìm nguồn cung” sang vai trò “trung tâm phân phối nguyên phụ liệu trong khu vực”.

Theo mục tiêu đề ra, khi trung tâm được đưa vào vận hành, sẽ thực hiện nhiệm vụ hỗ trợ doanh nghiệp với bảy chức năng chính như kết nối và phát triển chuỗi cung ứng thời trang; trưng bày, giới thiệu, thử nghiệm nguyên phụ liệu và công nghệ mới; tạo không gian sáng tạo và nghiên cứu phát triển cho ngành thời trang; tổ chức hội chợ triển lãm, sự kiện của ngành thời trang; đào tạo, tư vấn, nâng cao năng lực ngành; thúc đẩy xu hướng thời trang bền vững và ứng dụng công nghệ; thúc đẩy hợp tác quốc tế và xuất khẩu,...

Trung tâm cũng sẽ thực hiện các hoạt động đánh giá, kiểm nghiệm chất lượng sản phẩm nguyên phụ liệu dệt may, da giày và vận hành kênh thông tin cập nhật xu hướng, công nghệ sản xuất nguyên phụ liệu dệt may, da giày nhằm hỗ trợ, thúc đẩy hoạt động sản xuất nguyên phụ liệu trong nước, qua đó hỗ trợ cho cộng đồng doanh nghiệp chủ động nguồn cung, giảm sự phụ thuộc vào nước ngoài và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu, khẳng định thương hiệu, vị trí của ngành công nghiệp thời trang Việt Nam trên trường quốc tế.

Bên cạnh đó, về đào tạo và nguồn nhân lực, cần đẩy mạnh chương trình đào tạo thiết kế 3D, kỹ thuật vật liệu, khuôn mẫu, quản trị ESG và kỹ năng marketing sản phẩm. Đây là các lĩnh vực mà doanh nghiệp hiện đang thiếu hụt nghiêm trọng, đặc biệt trong bối cảnh yêu cầu của các thị trường cao cấp ngày càng cao.

Cuối cùng, việc hoàn thiện thể chế, cải thiện môi trường đầu tư và xây dựng cơ sở dữ liệu nguyên phụ liệu quốc gia sẽ giúp doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận thông tin thị trường, xu hướng vật liệu và các chính sách quốc tế liên quan đến tiêu chuẩn xanh. Nếu các giải pháp này được triển khai đồng bộ, công nghiệp hỗ trợ ngành da giày sẽ trở thành trụ cột giúp Việt Nam nâng cao giá trị gia tăng, nâng tỷ lệ nội địa hóa và từng bước chuyển từ vai trò gia công sang vị thế chủ động hơn trong chuỗi cung ứng toàn cầu.