Truyền thuyết kể rằng, cách đây khoảng 1.200 năm, Đức bà thành hoàng làng là A Lã Thị Nương (hiệu húy là Nga) vốn là con của một hùng trưởng đất Cao Bình xưa, du ngoạn qua đây, thấy dân cư thuần hậu, phong tục hiền hòa bèn lập ấp, dạy dân làm nghề tang tằm.
Trong lịch sử, lụa Vạn Phúc từng được may quốc phục, đặc biệt "thăng hoa" dưới các đời vua nhà Nguyễn. Lần đầu tiên lụa Vạn Phúc được giới thiệu ra quốc tế tại các hội chợ Marseille (1931) và Paris (1938), được người Pháp đánh giá là loại sản phẩm tinh xảo của vùng Đông Dương thuộc Pháp, rất được ưa chuộng tại các nước Pháp, Thái Lan, Indonesia... Từ năm 1958 đến 1988, sản phẩm lụa Vạn Phúc hầu hết được xuất sang các nước Đông Âu; từ năm 1990, xuất khẩu ra nhiều quốc gia trên thế giới.
Mặt hàng tơ lụa thủ công của Việt Nam có tới hàng trăm loại khác nhau. Chỉ riêng làng dệt Vạn Phúc làm ra tới 70 thứ hàng: The, lụa, đũi, gấm, lĩnh, vải... Trong các loại lụa cổ truyền Vạn Phúc, nổi tiếng nhất là lụa Vân, một loại lụa tưởng chừng như đã thất truyền, nếu không có sự khôi phục của các nghệ nhân làng nghề. Lụa Vân Vạn Phúc mỏng hơn gấm, kiểu hoa và màu sắc tự nhiên có hình bướm, bông hồng, hạc trắng trong mây, chữ "thọ" in trên lụa, khiến cho các bộ trang phục trở nên duyên dáng, sống động. Nét đặc biệt của lụa Vân nói riêng và lụa Vạn Phúc nói chung là ấm áp vào mùa đông và mát mẻ vào mùa hè. Cùng với mặt hàng lụa Vân, Vạn Phúc còn nổi tiếng với sa tanh sang trọng. Những tấm vải loại này thường rất mềm và có ánh trong như thuỷ tinh, được các bà, các cô ưa thích. Chẳng thế, người ta vẫn thường kháo nhau "dùng lụa Vạn Phúc người già trẻ lại, người xấu đẹp lên".
Để tạo ra những sản phẩm tơ lụa tuyệt hảo, những người thợ Vạn Phúc đã tiến hành một quy trình công nghệ phức tạp gồm nhiều công đoạn (khâu) như khâu tơ, khâu hồ sợi, khâu dệt, khâu nhuộm. Mỗi công đoạn đều có một quy trình kỹ thuật tỉ mỉ và nghiêm ngặt. Ngay từ khi chọn nguyên liệu, phải đảm bảo sợi tơ có màu trắng, sợi bóng nhẵn, không sùi lông, trị số tơ phải đều. Sau đó, sợi tơ phải đem hồ. Việc hồ sợi chỉ thực hiện đối với loại sợi dọc. Kỹ thuật hồ sợi đòi hỏi rất cao, người thợ pha thêm sáp ong vào hồ để hồ sợi, đồng thời sử dụng bí quyết kỹ thuật riêng, làm cho sợi hồ vừa dẻo dai, vừa bóng. Sợi tơ tằm đã hồ được đưa vào các máy dệt để hình thành sản phẩm tơ lụa. Sau khi dệt, lụa được đưa sang công đoạn tẩy và chuyển sang công đoạn nhuộm. Không phải bất cứ loại sản phẩm tơ lụa nào cũng đem nhuộm, mà có loại để trắng tinh khiết, ngả vàng ngà, như lụa nõn. Có loại dệt xong là được, nhuộm màu ngay từ khâu sợi, như gấm, vóc. Nhưng có loại như lĩnh, the... chỉ nhuộm và hồ khi đã dệt xong. Vải, lụa sau khi nhuộm được, rửa sạch bằng nước, đem căng phơi và cuộn lại thành từng tập.
Từ khi làng nghề phát triển, như một luồng “sinh khí” mới đưa Vạn Phúc từng bước đi lên, giải quyết việc làm cho 1.500 lao động trong xã và thu hút 500 -600 lao động từ các vùng lân cận. Hiện nay, Vạn Phúc có trên 1.000 máy dệt, mỗi năm sản xuất từ 2,5 đến 3 triệu m2 vải, có thời kỳ tới 10 triệu m2 vải/năm. Tổng giá trị sản phẩm lụa mà các hộ làm nghề dệt thu về mỗi năm chiếm 70% cơ cấu kinh tế xã (khoảng 40 - 50 tỷ đồng). Trong số 1.276 hộ dân sinh sống tại đây, có hơn 1.000 hộ sản xuất và kinh doanh các mặt hàng dệt lụa tơ tằm. Cũng nhờ có làng nghề, trên 60% lao động trên địa bàn có việc làm và thu nhập ổn định. Trong làng nghề đã hình thành nhiều doanh nghiệp lớn chuyên sản xuất, kinh doanh lụa. Vì vậy mẫu mã, chủng loại cũng trở nên phong phú hơn nhiều.
Đến nay, nghề dệt lụa cổ truyền của Vạn Phúc vẫn không ngừng đổi mới về trang thiết bị và mẫu mã sản phẩm, nhằm nâng cao năng suất, chất lượng, hạ giá thành sản phẩm, ngày càng đáp ứng thị hiếu người tiêu dùng. Các cửa hàng bán lụa tơ tằm Vạn Phúc mọc lên ngày càng nhiều, hình thành ba dãy phố lụa với gần 200 cửa hàng nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của du khách. Vạn Phúc vẫn duy trì một làng nghề vừa sống bằng nghề dệt, vừa bằng du lịch, ngày càng đông khách du lịch nước ngoài tìm đến Vạn Phúc để tìm hiểu nghề dệt lụa cổ truyền của Việt Nam.
Cùng với nhịp sống thời trang, lụa Vạn Phúc xuất hiện dần trong các bộ sưu tập thời trang của các cô gái. Lụa mặc mát, kiểu dáng hoa văn cũng rất sang trọng, lịch sự, đặc biệt có nhiều sự lựa chọn cho người mua. Lụa Vạn Phúc được chia ra nhiều loại, loại trung bình (50% tơ tằm) và lụa cao cấp. Lụa pha lanh và sợi tơ hoá học giá chỉ 15.000 đ - 20.000 đ/mét. Tuy giá rẻ, nhưng hoa văn vẫn được dệt khá cẩn thận, đẹp, đa dạng và nhuộm thủ công nhiều màu sắc. Cao cấp hơn là loại lụa 75% tơ tằm, pha giữa tơ tằm và tơ bóng, đa số là hàng sa tanh, có nhiều màu sắc cho khách hàng lựa chọn. Giá của loại lụa này từ 30.000 đ - 50.000 đ/m. Ngoài ra, còn có taffta, sa, đũi cao cấp 100% tơ tằm, vì giá thành cao nên chỉ chiếm số ít. Tất cả những kiến thức về lụa đều được người bán hàng giải thích khá rõ ràng. Nhưng được ưa thích nhất vẫn là lụa dệt thủ công trên những khung dệt. Ngoài những tấm lụa đẹp, còn có nhiều sản phẩm như áo, váy, kết cườm, thêu và cà vạt, dép, túi xách đa dạng kiểu dáng, mẫu mã.
Sản phẩm lụa Vạn Phúc đã được tặng Huy chương Vàng tại hội chợ Giảng Võ, Hà Nội năm 1988 - 1990; Huy chương Vàng tại hội chợ Quang Trung TP. Hồ Chí Minh năm 1991 - 1992; danh hiệu “sản phẩm được ưa thích do người tiêu dùng bình chọn” tại hội chợ Haiphong Expo năm 2002; đặc biệt, sản phẩm lụa tơ tằm cao cấp Vạn Phúc đã đạt hai Huy chương Vàng tại hội chợ Làng nghề truyền thống Hà Tây, tháng 1 năm 2003. Lụa Vạn Phúc với những sản phẩm đa dạng như: lụa hoa, đũi, sa tanh, lụa quế... đã đáp ứng nhu cầu của đông đảo khách du lịch quốc tế, thị trường người tiêu dùng trong nước và đã xuất khẩu sang một số nước như Pháp, Ba Lan, Tiệp Khắc, Thuỵ Sỹ, Campuchia... Chiến lược phát triển trong tương lai của làng nghề là đầu tư mở rộng sản xuất, cải tiến máy móc thiết bị nâng cao chất lượng, sản lượng cho lụa Vạn Phúc. Vạn Phúc đang xây dựng khu sản xuất tiểu thủ công nghiệp có diện tích 12,8ha, khu chợ rộng 2ha, đồng thời phối hợp với Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn và tổ chức JICA (Nhật Bản) thực hiện dự án cải tạo môi trường… để trở thành điểm du lịch.
Ngày nay, làng lụa Vạn Phúc là một điểm đến không thể thiếu trong các chương trình du lịch. Tại đây, du khách không chỉ có cơ hội lựa chọn, mua sắm sản phẩm lụa tơ tằm Hà Đông chính hiệu, mà còn được chứng kiến các nghệ nhân làm ra những tấm lụa đủ sắc màu. Người đến làng lụa không chỉ mua lụa, mà còn muốn tìm lại trong đó khung cảnh của một làng nghề canh cửi nghìn năm. Chính vì vậy, sau hai năm xây dựng điểm du lịch và xúc tiến thương mại, mỗi tháng, làng Vạn Phúc đã thu hút từ 5.000 đến 7.000 lượt khách tham quan, giao dịch. Để gìn giữ một sản phẩm nổi tiếng đã tồn tại hàng trăm năm nay, gần đây, Hiệp hội làng nghề Vạn Phúc kêu gọi người dân gắn thương hiệu của từng nhà sản xuất vào sản phẩm, nhằm “lành mạnh hóa” thương mại. Hiệp hội cũng dự định xây dựng hệ thống cửa hàng chỉ bán sản phẩm do chính thợ dệt Vạn Phúc làm ra, để thương hiệu Lụa Vạn Phúc mãi là niềm tự hào của người dân nơi đây và hơn thế nữa, là bảo tồn một nét văn hóa Việt.
Mời xem tiếp bài Khôi phục nghề truyền thống và nhân cấy thêm nhiều làng có nghề:
http://www.tapchicongnghiep.vn/congnghieponline/khuyencong/2009/10/22450.ttvn
