Khơi thông nguồn lực, thúc đẩy đổi mới sáng tạo: Cú hích từ Luật Khoa học và Công nghệ mới

Ngày 15/7/2025, Quốc hội chính thức thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện thể chế phát triển khoa học – công nghệ của Việt Nam.

Không chỉ là sự sửa đổi mang tính kỹ thuật, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo lần này được cộng đồng nghiên cứu và doanh nghiệp ví như “luồng gió mới”: mở rộng quyền tự chủ, khuyến khích sáng tạo, chấp nhận rủi ro và đề cao hiệu quả thực tế.

Từ góc nhìn của cơ quan quản lý, doanh nghiệp, trường đại học và viện nghiên cứu – những người trực tiếp tham gia “cuộc chơi đổi mới sáng tạo” – Luật mới được kỳ vọng sẽ tháo gỡ ba nút thắt lớn nhất mà người làm khoa học đã phải đối mặt suốt nhiều năm qua.

Theo ThS. Trần Minh, Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Bộ Công Thương), điểm đổi mới đầu tiên và quan trọng nhất của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo là lần đầu tiên “đổi mới sáng tạo” được đặt ngang hàng với “khoa học và công nghệ”, thể hiện tư duy quản lý mới của Nhà nước – không chỉ “quản lý khoa học”, mà phải “nuôi dưỡng sáng tạo”.

Luật cũng xác lập cơ chế thử nghiệm và chấp nhận rủi ro có kiểm soát, lấy kết quả làm căn cứ phân bổ nguồn lực. Cùng với đó, ngân sách nhà nước sẽ đầu tư có trọng tâm, trọng điểm cho các lĩnh vực công nghệ chiến lược, giao cho doanh nghiệp và tổ chức nghiên cứu có năng lực thực hiện.

Một bước tiến quan trọng khác là chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, đồng thời số hóa toàn bộ quy trình quản lý khoa học – công nghệ. “Thay vì mất thời gian hoàn thiện hồ sơ giấy, các tổ chức nghiên cứu sẽ thao tác trên nền tảng số; mọi chi tiêu, hợp đồng, nghiệm thu đều được công khai. Việc chuyển đổi số này sẽ nâng cao hiệu quả, tính minh bạch và khả năng giám sát”, ông Minh nhấn mạnh.

Các nghị định sắp ban hành sẽ cụ thể hóa cơ chế đặt hàng, tài trợ và khoán đến sản phẩm cuối cùng – công cụ giúp “cởi trói” triệt để cho người làm nghiên cứu.

“Thể chế và hành lang pháp lý đã tháo gỡ rồi. Vấn đề còn lại là cách chúng ta tổ chức thực hiện thật tốt, để những hành lang ấy thực sự phát huy hiệu quả,” ông Minh nói.

Một trong những thay đổi căn bản nhất của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo là chuyển trọng tâm phát triển công nghệ về phía doanh nghiệp.

Các doanh nghiệp giờ đây không còn là “người thụ hưởng” kết quả nghiên cứu, mà trở thành chủ thể của quá trình sáng tạo, được phép đầu tư mạnh mẽ hơn cho R&D bằng nhiều nguồn vốn – từ ngân sách hỗ trợ đến vốn tự có. Đặc biệt, chi phí nghiên cứu và phát triển (R&D) sẽ được hạch toán như chi phí sản xuất – kinh doanh và được khấu trừ thuế, giúp doanh nghiệp tự tin hơn khi dấn thân vào những lĩnh vực rủi ro cao.

Từ góc nhìn của doanh nghiệp, TS. Phùng Ngọc Bộ – Trưởng Ban Kỹ thuật Tập đoàn Hóa chất Việt Nam - nhận định: “Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã tạo ra một hành lang pháp lý rất mới, rất thông thoáng và chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu. Nhờ đó, Tập đoàn Hóa chất Việt Nam có cơ sở để đầu tư mạnh hơn vào các lĩnh vực có tính rủi ro cao và nhạy cảm như hóa dược, hóa chất siêu tinh khiết phục vụ sản xuất chip bán dẫn, hay sản xuất hydro xanh và amoniac xanh.”

Không chỉ dừng ở cơ chế tài chính, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo còn khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi xanh, phát triển kinh tế tuần hoàn và định lượng, định giá kết quả nghiên cứu cũng như tài sản trí tuệ.

Từ góc nhìn của cơ quan quản lý, ThS. Trần Minh cho rằng, việc doanh nghiệp trở thành trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo là hướng đi tất yếu: “Chỉ khi công nghệ được ứng dụng vào sản xuất, giá trị của nghiên cứu mới thực sự được chứng minh”.

Nếu doanh nghiệp là nơi ứng dụng công nghệ, thì trường đại học và viện nghiên cứu chính là “phòng thí nghiệm” của tri thức và đổi mới sáng tạo.

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo được xem là cú hích lớn, giúp tăng quyền tự chủ, đơn giản hóa thủ tục, và chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu cho khối cơ sở đào tạo và nghiên cứu công lập.

Theo TS. Phạm Duy Phong - Trưởng khoa Điện tử Viễn thông, Trường Đại học Điện lực, luật mới lần này đã tháo gỡ những điểm nghẽn kéo dài trong nhiều năm qua.

“Trước đây, luật về khoa học công nghệ và giáo dục đào tạo thường chỉ nhìn trong khuôn khổ ngành, chưa xét trong bối cảnh tổng thể của nền kinh tế, dẫn đến mâu thuẫn về tài chính, đầu tư công, đấu thầu… Luật lần này thực sự tháo gỡ các nút thắt đó.”

Ông Phong cho rằng, ba đột phá lớn nhất của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo với các trường đại học là: Tăng quyền tự chủ: Trường được xác định hướng nghiên cứu trọng tâm, chủ động hợp tác với doanh nghiệp, viện trong và ngoài nước; cơ chế khoán chi linh hoạt, minh bạch tài chính: giúp giảng viên, nhà khoa học tập trung vào chuyên môn thay vì thủ tục hành chính; Chấp nhận rủi ro trong thử nghiệm công nghệ mới: khuyến khích dấn thân vào lĩnh vực năng lượng mới, chuyển đổi số và năng lượng xanh – thế mạnh của Trường Đại học Điện lực.

Cùng quan điểm với TS. Phạm Duy Phong, PGS.TS. Vũ Nguyên Thành – Viện trưởng Viện Công nghiệp Thực phẩm – cũng cho rằng Luật này đã thực sự “cởi trói” cho các viện công lập.

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã tháo gỡ gần như toàn bộ các nút thắt thể chế cho người làm nghiên cứu. Nhưng như ThS. Trần Minh nhấn mạnh, “Luật chỉ là chìa khóa mở cửa – quan trọng hơn là chúng ta vận hành thế nào.”

“Trong khoa học công nghệ, khó nhất là ‘đặt đầu bài’. Phải đặt đúng, có trọng tâm, có định hướng, thì nghiên cứu mới có giá trị. Các nhiệm vụ khoa học công nghệ trong thời gian tới cần tập trung vào các lĩnh vực công nghiệp nền tảng, công nghiệp ưu tiên, công nghiệp mũi nhọn – trên cơ sở thúc đẩy ứng dụng công nghệ chiến lược, công nghệ lõi” - ThS. Trần Minh nói.

Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công hiện đang phối hợp với doanh nghiệp, hiệp hội, viện – trường để xây dựng các “đầu bài nghiên cứu” sát nhu cầu thực tiễn, hướng tới các nhiệm vụ khoa học – công nghệ có trọng tâm, trọng điểm, gắn với chuỗi giá trị ngành.

Sau nhiều năm “mắc kẹt” giữa cơ chế và thực tiễn, người làm khoa học giờ đây đã được làm, được thử và được quyền sai. Và khi Nhà nước mở cơ chế, doanh nghiệp đầu tư, nhà khoa học dấn thân – “cỗ máy đổi mới sáng tạo” của Việt Nam sẽ vận hành trơn tru hơn bao giờ hết.

Đây thực sự là bước khởi đầu đúng hướng, để người làm nghiên cứu không còn sợ rủi ro, mà coi rủi ro là phần tất yếu trên hành trình kiến tạo tri thức và giá trị mới cho xã hội.