Kích hoạt hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bằng cải cách thể chế

Kế hoạch triển khai thi hành Luật Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, ban hành tại Quyết định 2330/QĐ-TTg, xác định rõ mục tiêu: bảo đảm việc tổ chức thực hiện Luật một cách đồng bộ, thống nhất, hiệu lực, hiệu quả; nâng cao nhận thức và trách nhiệm của toàn bộ hệ thống; và kịp thời rà soát, sửa đổi các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan để phù hợp với Luật. Đây là bước làm quan trọng, tránh tình trạng “Luật một đường, thực thi một nẻo” từng xuất hiện ở giai đoạn trước khi Luật Khoa học và Công nghệ 2013 được áp dụng.

Luật Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo số 93/2025/QH15 được Quốc hội thông qua với 435/438 đại biểu tán thành, phản ánh sự đồng thuận rất cao với định hướng đổi mới tư duy, cải cách thể chế và nâng cao năng lực của hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia. Luật có hiệu lực từ 1/10/2025, một số điều áp dụng từ 1/7/2025, đặt trọng tâm vào ba nhóm cải cách lớn: tăng cường tự chủ, tinh giản thủ tục và chấp nhận rủi ro trong khoa học công nghệ.

Kế hoạch tại Quyết định 2330/QĐ-TTg giao Bộ Khoa học và Công nghệ chịu trách nhiệm chủ trì biên soạn tài liệu phổ biến pháp luật, phối hợp Bộ Tư pháp để công bố nội dung Luật trên Cơ sở dữ liệu quốc gia về pháp luật. Bộ cũng tổ chức hội nghị quán triệt, tập huấn, hướng dẫn nhằm bảo đảm sự hiểu thống nhất trong toàn hệ thống. Trong khi đó, các bộ, ngành và địa phương phải rà soát các văn bản pháp luật thuộc lĩnh vực mình phụ trách để đề xuất sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới nhằm đảm bảo đồng bộ; đồng thời bố trí đầy đủ kinh phí trong dự toán ngân sách năm 2025 để triển khai Luật.

Điểm đáng chú ý trong Kế hoạch là việc yêu cầu xây dựng cơ chế tiếp nhận và xử lý vướng mắc phát sinh trong quá trình thực hiện Luật, kèm theo trách nhiệm kiểm tra và báo cáo định kỳ về tiến độ triển khai. Điều này giúp Luật không chỉ được phổ biến mà còn được vận hành trong một cơ chế phản hồi liên tục, tăng khả năng điều chỉnh linh hoạt.

Song hành với Kế hoạch triển khai thi hành Luật, Chính phủ ban hành Nghị định 249/2025/NĐ-CP nhằm thu hút chuyên gia khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Đây là lực lượng nòng cốt để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu, ứng dụng, thương mại hóa công nghệ và phát triển các mô hình đổi mới sáng tạo trong giai đoạn mới.

Nghị định đặt ra cơ chế tuyển chọn chuyên gia rất rộng, bao gồm chuyên gia trong nước, chuyên gia Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế. Các tiêu chí tuyển chọn tập trung vào năng lực thực chất: tác giả sáng chế có khả năng ứng dụng; nhà khoa học đạt giải thưởng quốc tế; tiến sĩ từ nhóm 200 trường đại học hàng đầu thế giới; hoặc nhà khoa học có tối thiểu 10 bài báo đăng trên tạp chí quốc tế uy tín. Đáng chú ý, cơ quan có thẩm quyền có thể tuyển chọn trường hợp không đáp ứng đầy đủ tiêu chí nếu chứng minh được sự cần thiết, thể hiện cách tiếp cận linh hoạt, ưu tiên hiệu quả.

Cơ chế trao quyền cho chuyên gia cũng là điểm đột phá: chuyên gia được quyền quyết định phương án kỹ thuật, đề xuất mô hình triển khai, chủ động sử dụng kinh phí và thậm chí được phép mua bí quyết công nghệ từ nước ngoài theo giá thị trường. Những quyền này giúp loại bỏ rào cản thủ tục, vốn là nguyên nhân khiến nhiều dự án nghiên cứu trước đây bị đình trệ hoặc không đạt hiệu quả mong muốn.

Chế độ đãi ngộ theo Nghị định cũng được thiết kế đầy đủ và cạnh tranh: lương thỏa thuận theo mặt bằng thị trường, thưởng tối đa bốn tháng lương mỗi năm, hỗ trợ chỗ ở, bảo hiểm sức khỏe, vé máy bay, hỗ trợ học phí cho con và chế độ nghỉ dưỡng. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, chuyên gia còn có thể được ưu tiên nhập quốc tịch hoặc được bổ nhiệm làm công chức, viên chức mà không cần trải qua tất cả các điều kiện thông thường.

Những cải cách này không chỉ thu hút chuyên gia mà còn mở ra cơ chế để họ dám thử nghiệm cái mới, dám đảm nhận các nhiệm vụ đòi hỏi rủi ro cao - yếu tố cốt lõi cho bất kỳ hệ sinh thái đổi mới sáng tạo nào.

Chính trong mạch cải cách này, cộng đồng nghiên cứu bày tỏ sự kỳ vọng lớn vào môi trường làm việc mới. Theo PGS.TS. Vũ Nguyên Thành – Viện trưởng Viện Công nghiệp Thực phẩm, “Luật khoa học, công nghệ mới đã xóa bỏ một số rào cản rất lớn. Các nhà khoa học hoặc viện nghiên cứu có thể làm chủ công nghệ và sản phẩm do mình tạo ra; viện có thể thành lập startup hoặc spin-off để hợp tác với doanh nghiệp. Chúng tôi được phép chấp nhận rủi ro - điều kiện rất quan trọng để ứng dụng công nghệ mới vào sản xuất”.

Điều này phản ánh trực tiếp mong đợi của khối nghiên cứu ứng dụng, nơi mà việc thương mại hóa công nghệ phụ thuộc rất lớn vào quyền sở hữu tài sản trí tuệ, cơ chế spin-off và khả năng chấp nhận rủi ro pháp lý. Khi những rào cản này được tháo gỡ, viện nghiên cứu có điều kiện mạnh dạn hơn trong việc hợp tác với doanh nghiệp, phát triển công nghệ và hình thành thị trường sản phẩm khoa học công nghệ.

Những thay đổi về thể chế chỉ phát huy hiệu quả khi đi vào thực tiễn thông qua hoạt động của các cơ sở giáo dục - nghiên cứu - doanh nghiệp. Trong hệ sinh thái này, vai trò của các trường đại học nghiên cứu ứng dụng được nhìn nhận ngày càng rõ hơn.

Trường Đại học Điện lực là ví dụ tiêu biểu khi chủ động mở rộng hợp tác với doanh nghiệp và viện nghiên cứu trong và ngoài nước. Theo TS. Phạm Duy Phong - Trưởng khoa Điện tử Viễn thông, Trường Đại học Điện lực: “Trong thời gian qua Trường Đại học Điện lực cũng đã triển khai rất nhiều giải pháp để đẩy mạnh hợp tác với các viện, các doanh nghiệp và các địa phương. Hiện tại Trường cũng đã ký kết hợp tác và triển khai các nội dung hợp tác rất sâu rộng với trên 300 viện nghiên cứu, các trường đại học và các doanh nghiệp trong và ngoài nước”.

Sự chủ động này cho thấy tinh thần liên kết viện – trường – doanh nghiệp đang trở thành xu thế chủ đạo trong hệ thống khoa học công nghệ. Khi cơ chế tự chủ được mở rộng, các cơ sở đào tạo và nghiên cứu có điều kiện thuận lợi hơn trong việc kết nối với doanh nghiệp, hợp tác nghiên cứu và triển khai các sản phẩm công nghệ vào thực tiễn.

 Những nỗ lực này phản ánh mục tiêu cốt lõi của Luật Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo: xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở, nơi các nguồn lực được phân bổ hợp lý, nơi nghiên cứu được dẫn dắt bởi nhu cầu của doanh nghiệp và xã hội, và nơi sản phẩm khoa học công nghệ có cơ hội được ứng dụng nhanh hơn vào đời sống.

Sự kết nối ngày càng rộng mở giữa viện – trường – doanh nghiệp cũng tạo ra nền tảng quan trọng để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Khi hơn 300 đơn vị cùng hợp tác với một trường đại học trong lĩnh vực năng lượng, điều đó không chỉ phản ánh năng lực nội sinh của cơ sở nghiên cứu mà còn cho thấy sức hấp thụ chính sách rất mạnh của hệ thống.

Việc Quốc hội thông qua Luật Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, Chính phủ ban hành Nghị định 249, Kế hoạch triển khai 2330/QĐ-TTg và một số Nghị định khác, đang mở ra một khuôn khổ thể chế mới cho phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Khi chính sách được thực thi đồng bộ, khi các rào cản được tháo gỡ và nguồn lực được huy động hiệu quả, hệ sinh thái đổi mới sáng tạo sẽ có cơ hội phát triển mạnh mẽ hơn, thực chất hơn.

Đây là bước cụ thể hóa tinh thần của các nghị quyết chiến lược như Nghị quyết 57-NQ/TW về phát triển khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, hay các chủ trương liên quan đến kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi số. Bộ đôi chính sách Luật - Nghị định không chỉ khơi thông các điểm nghẽn kéo dài nhiều năm mà còn mở ra không gian phát triển hoàn toàn mới cho các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp.

Trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển dựa trên tri thức, công nghệ và đổi mới sáng tạo, việc triển khai Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo một cách quyết liệt, đồng bộ và nhất quán sẽ tạo nên động lực để nâng cao năng lực nội sinh, đẩy mạnh thương mại hóa kết quả nghiên cứu và hình thành các ngành công nghiệp công nghệ cao, từ đó đóng góp trực tiếp vào mục tiêu phát triển nhanh và bền vững của đất nước.