Phát triển quỹ tài chính và mô hình ESCO: Đòn bẩy cho sử dụng năng lượng hiệu quả tại Việt Nam

Với định hướng sửa đổi Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, hoàn thiện khung pháp lý cho các công ty dịch vụ năng lượng (ESCO) và quy định về chính sách ưu đãi, công cụ hỗ trợ tài chính cho lĩnh vực sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, Việt Nam đang đứng trước cơ hội định hình một hệ sinh thái tiết kiệm năng lượng vững chắc, hiện đại và giàu tiềm năng hợp tác quốc tế.

Trong bối cảnh toàn cầu đang nỗ lực chuyển dịch sang nền kinh tế xanh, nhiều quốc gia đã thành công trong việc thiết lập các Quỹ tài chính nhằm hỗ trợ sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Đáng chú ý, Thái Lan là một trong những nước tiên phong ở khu vực ASEAN khi thành lập Quỹ Tiết kiệm Năng lượng (ENCON Fund) từ năm 1992 với nguồn thu ổn định từ thuế nhiên liệu. Quỹ này đã trở thành trung tâm tài chính hỗ trợ kỹ thuật, bảo lãnh tín dụng, tài trợ nghiên cứu và kết nối doanh nghiệp trong lĩnh vực năng lượng.

Không chỉ có Thái Lan, Hà Lan cũng nổi bật với mô hình tài chính phân tầng, bao gồm Quỹ Khí hậu và Năng lượng quốc gia và các quỹ cấp thành phố. Các quỹ này hỗ trợ cải tạo nhà ở xã hội, phát triển công nghệ lưu trữ và điều khiển năng lượng thông minh. Mô hình “ESCO cộng đồng” của Hà Lan, nơi người dân cùng góp vốn để chia sẻ lợi ích từ tiết kiệm năng lượng, là một hình mẫu đáng học hỏi.

Tại Mỹ, các quỹ năng lượng cấp bang như California Clean Energy Fund và các chương trình liên bang như EECBG đóng vai trò quan trọng trong hỗ trợ tài chính. Chính phủ Mỹ không trực tiếp vận hành mà ủy quyền cho các tổ chức độc lập nhằm đảm bảo tính linh hoạt. Thị trường ESCO Mỹ đạt quy mô hàng chục tỷ USD mỗi năm, hoạt động mạnh mẽ với hệ thống đo lường, đánh giá và hợp đồng chuẩn hóa minh bạch.

Ở châu Âu, Đan Mạch đi đầu trong cộng đồng hóa các giải pháp tiết kiệm năng lượng, thông qua Quỹ Hiệu quả năng lượng và Quỹ Khí hậu quốc gia. ESCO tại đây có tính chuyên môn sâu, tập trung vào các lĩnh vực như cải tạo công trình công cộng, nhà máy thực phẩm, trường học, và bệnh viện. Đặc biệt, người dân đóng vai trò chủ đạo trong tuyên truyền, giám sát và góp vốn cộng đồng.

Hay với Trung Quốc, quốc gia châu Á có quy mô thị trường tiết kiệm năng lượng và ESCO lớn nhất thế giới. Chính phủ nước này đã thành lập Quỹ hỗ trợ hiệu quả năng lượng ở cấp Trung ương và địa phương, chủ yếu thông qua Ngân hàng Phát triển Trung Quốc và các quỹ đầu tư xanh.

Một trong những động lực chính là chính sách trợ giá trực tiếp cho tiết kiệm năng lượng: doanh nghiệp được nhận tiền tương ứng với lượng năng lượng tiết kiệm được (theo đơn vị TOE – tấn dầu quy đổi). Các dự án có quy mô lớn hoặc công nghệ mới còn được nhận hỗ trợ kỹ thuật, ưu đãi thuế và tài trợ thiết bị.

Trung Quốc hiện có hơn 6.000 công ty ESCO hoạt động trên toàn quốc, phần lớn trong lĩnh vực công nghiệp nặng, chiếu sáng đô thị, và cải tạo nhà máy. Nhà nước xây dựng hệ thống xếp hạng, giám sát kỹ thuật và kết nối ngân hàng – doanh nghiệp – ESCO thông qua các nền tảng kỹ thuật số và hiệp hội ngành nghề. Đây là mô hình cho thấy khi nhà nước can thiệp chiến lược và tạo dựng hạ tầng thị trường, thị trường ESCO có thể phát triển nhanh và rộng.

Tại Việt Nam, sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả không chỉ là yêu cầu về kinh tế mà còn mang ý nghĩa chiến lược trong bối cảnh cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Tuy nhiên, theo Bộ Công Thương, dù ngành công nghiệp chiếm hơn 50% tổng năng lượng tiêu thụ và có tiềm năng tiết kiệm 20 - 30%, nhưng các rào cản về tài chính đang cản trở việc khai thác hiệu quả tiềm năng này.

Nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, gặp khó khăn trong tiếp cận nguồn vốn do chi phí đầu tư cao, thời gian hoàn vốn dài. Các tổ chức tín dụng lại chưa coi dự án tiết kiệm năng lượng là lĩnh vực ưu tiên do thiếu cơ chế bảo lãnh, tài sản đảm bảo và đánh giá rủi ro phù hợp. Ngân sách nhà nước hiện tại cũng chưa đủ linh hoạt để tài trợ quy mô lớn cho các dự án nâng cao hiệu suất năng lượng.

Về mô hình ESCO, dù đã được giới thiệu từ năm 2005 thông qua Dự án PECSME, nhưng đến nay thị trường ESCO tại Việt Nam vẫn chưa phát triển đúng mức.

Theo số liệu điều tra, khảo sát của Hội Khoa học và Công nghệ sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả Việt Nam (VECEA), hiện Việt Nam có trên 200 tổ chức, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực ESCO nhưng trên thực tế số lượng đơn vị đăng ký hoạt động ESCO và có hoạt động theo mô hình ESCO đúng nghĩa (kinh doanh theo Hợp đồng hiệu quả năng lượng - EPC) còn ít hơn nhiều.

Chia sẻ về lý do các dự án tiết kiệm năng lượng theo mô hình ESCO tại Việt Nam chưa phát triển, ông Nguyễn Đình Hiệp - Chủ tịch VECEA cho rằng: “Hiện tại Việt Nam thiếu cơ chế, chính sách hỗ trợ tài chính cho việc phát triển và thực hiện các dự án tiết kiệm năng lượng theo mô hình ESCO. Chưa có quy định thanh toán, chi trả cho dịch vụ ESCO khi có sự tham gia của doanh nghiệp nhà nước, chưa có quy định về kiểm tra, giám sát mức độ tiết kiệm năng lượng của bên thứ 3, hay các quy định giải quyết tranh chấp hợp đồng và các vấn đề nảy sinh giữa ESCO và doanh nghiệp”.

Trước thực trạng trên, việc hình thành Quỹ thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả trong Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả được xem là giải pháp chiến lược. Tại phiên họp Quốc hội ngày 5/5/2025, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên đã nhấn mạnh tính cấp thiết của Quỹ này nhằm hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ và thúc đẩy các dự án tiết kiệm năng lượng - một trong những lĩnh vực có chi phí đầu tư cao nhưng thời gian hoàn vốn dài.

Theo dự thảo, Quỹ thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả có chức năng cho vay lãi suất ưu đãi, tài trợ, hỗ trợ lãi suất cho các chương trình, dự án, các hoạt động và nhiệm vụ thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả; Hỗ trợ lãi suất hoặc tài trợ không hoàn lại cho các doanh nghiệp đổi mới công nghệ tiết kiệm và hiệu quả năng lượng; Bảo lãnh tín dụng cho các khoản vay từ tổ chức tài chính; Hỗ trợ kỹ thuật thông qua các doanh nghiệp dịch vụ năng lượng (ESCO), đào tạo nhân lực chuyên sâu. Cơ cấu tổ chức, bộ máy quản lý và điều hành của Quỹ gồm có Hội đồng quản lý, Ban Kiểm soát. Chính phủ quy định nguồn vốn của Quỹ thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả.

Về nguồn vốn hoạt động ban đầu của Quỹ sẽ từ nguồn xã hội hóa theo quy định của pháp luật, dự kiến sẽ thu từ nguồn vốn tài trợ từ các đối tác phát triển như: Ngân hàng Thế giới (WB); Cơ quan hợp tác phát triển Đan Mạch, Liên minh châu Âu… hoặc quỹ từ các tập đoàn đầu tư tư nhân, hoặc có thể lấy từ việc mua bán tín chỉ carbon, trái phiếu xanh...

Bà Nguyễn Thị Lâm Giang - Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công, Bộ Công Thương cho hay: “Quỹ thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả dự kiến sẽ được sử dụng để hỗ trợ cho các doanh  nghiệp cũng như các công ty dịch vụ năng lượng để có thể vay vốn với lãi suất ưu đãi hoặc là bảo lãnh vốn vay để thực hiện các dự án về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, để thay đổi công nghệ cũng như lắp đặt thiết bị để làm tăng hiệu suất năng lượng tại các cơ sở sử dụng năng lượng”.

Song song, Dự thảo Luật sửa đổi cũng lần đầu tiên đưa mô hình công ty dịch vụ năng lượng (ESCO) vào luật với định nghĩa rõ ràng, xác định phạm vi hoạt động và cơ chế tài chính đi kèm. Đây là bước tiến lớn trong việc hoàn thiện khung pháp lý, tạo niềm tin cho nhà đầu tư và khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu vào thị trường tiết kiệm năng lượng.

Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Quốc hội - ông Lê Quang Huy khẳng định đây là mô hình kinh doanh mới được sử dụng hiệu quả tại nhiều nước phát triển do tính ưu việt trong việc đầu tư trước thiết bị năng lượng cho người dùng và hoàn trả chi phí thiết bị trong quá trình sử dụng; thúc đẩy thị trường tiết kiệm năng lượng. Mô hình ESCO tạo động lực cho các doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này, góp phần thực hiện cam kết của Việt Nam về giảm phát thải khí nhà kính, phát triển bền vững.

Được biết, các quy định cụ thể về mô hình ESCO và các khung pháp lý liên quan trong dự án Luật là bước đi quan trọng nhằm tháo gỡ các rào cản lâu nay trong quá trình triển khai hoạt động sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Việc luật hóa định nghĩa, phạm vi hoạt động và cơ chế tài chính cho mô hình ESCO sẽ giúp tăng tính minh bạch, tạo niềm tin cho doanh nghiệp và nhà đầu tư. 

Ông Nguyễn Quốc Dũng - Trưởng Ban kinh doanh Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cho biết: “Là đơn vị tham gia biên soạn Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, EVN đã đưa ra rất nhiều ý kiến để tháo gỡ những vướng mắc về mô hình ESCO. Một trong những khó khăn của đơn vị ESCO là chưa có mô hình cụ thể, chưa được luật hóa. Theo đó, tại Dự án Luật lần này đã đưa mô hình ESCO có định nghĩa và có phạm vi hoạt động vào trong luật và sẽ tạo điều kiện cho các ESCO phát triển mạnh mẽ”.

Từ các mô hình quốc tế, để thúc đẩy hiệu quả sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, Việt Nam cần một hệ thống chính sách đồng bộ với trọng tâm là cơ chế tài chính ổn định, hành lang pháp lý minh bạch và sự vào cuộc chủ động của Nhà nước trong vai trò kiến tạo thị trường.

Các quốc gia như Thái Lan, Hà Lan, Trung Quốc hay Mỹ đều đã thiết lập các quỹ tài chính chuyên biệt có nguồn thu bền vững – như thuế năng lượng, tín dụng xanh, trái phiếu xanh hoặc hợp tác công tư - nhằm đảm bảo khả năng tài trợ linh hoạt, lâu dài cho các chương trình tiết kiệm năng lượng và hỗ trợ doanh nghiệp dịch vụ năng lượng (ESCO).

Bên cạnh đó, khung pháp lý rõ ràng, cơ chế hợp đồng ESCO tiêu chuẩn hóa, hệ thống đo lường - thẩm định - xác minh độc lập và minh bạch đã giúp xây dựng lòng tin và thu hút các nguồn vốn tư nhân vào lĩnh vực này.

Vai trò của Nhà nước trong các mô hình thành công không phải là trực tiếp đầu tư hay điều hành dự án, mà là tạo điều kiện, giảm thiểu rủi ro, kết nối các bên tham gia và bảo đảm công khai, minh bạch về thông tin và thị trường. Ngoài ra, nhiều nước đã chú trọng tới việc phát triển các nền tảng kết nối số, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tăng cường năng lực kỹ thuật và huy động sự tham gia của cộng đồng và chính quyền địa phương - đặc biệt thông qua các mô hình ESCO cộng đồng hoặc các dự án hiệu quả năng lượng trong các công trình công.

Từ những bài học đó, có thể thấy rằng Việt Nam cần khẩn trương hoàn thiện khung chính sách và thể chế để tạo điều kiện phát triển thị trường dịch vụ năng lượng, đồng thời thành lập một Quỹ tài chính tiết kiệm năng lượng có tính độc lập, nguồn vốn ổn định và khả năng hỗ trợ đa dạng dưới nhiều hình thức như cấp vốn, bảo lãnh tín dụng, hỗ trợ kỹ thuật hay lãi suất ưu đãi.

Việc thể chế hóa các nội dung này trong Dự thảo Luật sửa đổi Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, Việt Nam đang đứng trước cơ hội định hình một hệ sinh thái tiết kiệm năng lượng vững chắc, hiện đại và giàu tiềm năng hợp tác quốc tế.