Mùa nước nổi năm 2025 đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều vùng chuyên canh cây ăn trái tại Đồng bằng sông Cửu Long. Nước lũ rút chậm, bùn non bồi lắng, rễ cây bị thiếu oxy trong thời gian dài khiến hàng loạt vườn cây rơi vào tình trạng suy kiệt. Theo các chuyên gia nông nghiệp, việc phục hồi vườn cây sau ngập cần được thực hiện đúng quy trình kỹ thuật, tránh tâm lý nóng vội dễ gây chết cây hàng loạt.
Rễ cây “chết ngộp” giữa biển nước - hiểu đúng để xử lý đúng
Mùa nước nổi năm 2025, diễn biến thủy văn phức tạp tại Đồng bằng sông Cửu Long đã đặt ra thách thức lớn cho các vùng chuyên canh cây ăn trái. Sau thời gian ngập sâu và khá dài, nước rút đi để lại lớp bùn non và những vườn cây suy kiệt, việc phục hồi không chỉ đơn thuần là bón phân mà là một quá trình "trị liệu" dựa trên sự thấu hiểu sinh lý cây trồng. Nếu tác động sai thời điểm, đặc biệt là việc lạm dụng phân hóa học, có thể dẫn đến hiện tượng sốc sinh lý và chết cây.
Một nghịch lý thường thấy là cây đang ngập trong nước nhưng lá lại vàng, héo rũ như bị hạn hán. Giới chuyên môn gọi đây là hiện tượng "hạn sinh lý". Về bản chất, rễ cây cần oxy để hô hấp (hô hấp hiếu khí) nhằm tạo năng lượng cho việc hút nước và khoáng chất. Khi đất bị ngập, oxy bị đẩy ra ngoài, rễ buộc phải chuyển sang hô hấp yếm khí. Quá trình này không chỉ không tạo đủ năng lượng mà còn sinh ra các chất độc nội sinh. Đồng thời, môi trường đất ngập nước kích hoạt quá trình khử, sinh ra các khí độc như H2S (mùi trứng thối), CH4 (metan) và các ion kim loại nặng ở dạng khử (Fe2+, Mn2+) gây ngộ độc trực tiếp, làm thối đen đầu rễ.
Hậu quả là bộ rễ mất hoàn toàn chức năng, cây không thể hấp thu nước dù đang ngập, dẫn đến héo rũ và chết.
Sầu riêng - nhóm cây mẫn cảm nhất, cần ưu tiên cứu trước
Việc xác định ngưỡng chịu đựng của cây là bước đầu tiên để lên phương án cứu chữa. Theo GS.TS Trần Văn Hâu, cây ăn trái được chia làm 3 nhóm chịu ngập. Nhóm I, mẫn cảm (chịu ngập < 15 ngày): Điển hình là sầu riêng, đu đủ, chôm chôm, nhãn...
Lưu ý: Đặc biệt với cây sầu riêng, khả năng hấp thu dinh dưỡng phụ thuộc rất lớn vào nấm rễ cộng sinh (Mycorrhiza). Loại nấm này rất mẫn cảm và sẽ chết nhanh chóng khi gặp điều kiện yếm khí. Do đó, sầu riêng thường suy kiệt nhanh hơn các loại cây khác và cần ưu tiên bơm thoát nước ngay lập tức.
Nhóm II, trung bình (15-30 ngày): Bưởi, cam, chanh, mít, vú sữa. Nhóm III, chịu ngập khá (> 30 ngày): Xoài, dừa, mãng cầu xiêm.
Hướng dẫn 3 bước phục hồi vườn cây sau ngập úng
Sai lầm phổ biến là bà con nông dân trồng cây ăn trái hiện nay là vội vàng bón phân hóa học, đặc biệt là Ure ngay khi nước rút. Lúc này rễ đang tổn thương, gặp phân bón có nồng độ muối cao sẽ gây hiện tượng sốc thẩm thấu (cháy rễ), khiến cây chết nhanh hơn. Quy trình chuẩn cần tuân thủ 3 bước:
Bước 1: Phục hồi cấu trúc đất (0 - 3 ngày sau nước rút). Sau khi nước rút, bề mặt đất thường bị đóng váng do phù sa bồi lắng, ngăn cản sự trao đổi khí. Kỹ thuật, dùng chĩa ba hoặc cây sắt nhọn xăm lỗ quanh tán cây (sâu 20-30cm) để phá váng. Lưu ý, chỉ xăm ở vùng chiếu của tán cây (nơi tập trung rễ tơ), hạn chế xăm sát gốc hoặc xăm quá mạnh làm đứt rễ cái, tạo vết thương hở cho nấm bệnh tấn công.
Tác dụng của việc xăm lỗ quanh tán cây là giúp đưa oxy vào tầng đất dưới để giải phóng khí độc và kích thích rễ hô hấp trở lại. Sau đó công việc tiếp theo là xử lý bệnh, tưới thuốc trừ nấm (gốc Đồng, Metalaxyl...) kết hợp rải vôi (0,5 - 1 kg/cây) để sát khuẩn và nâng pH đất.
Bước 2: Tái sinh hệ rễ (3 - 30 ngày). Ở giai đoạn này tuyệt đối không bón phân đạm (Urê) vì sẽ ức chế quá trình ra rễ và kích thích nấm bệnh. Tiếp theo kích thích rễ, tưới các chế phẩm Humic, Fulvic Acid. Các hoạt chất này không chỉ kích thích ra rễ mà còn giúp cải thiện cấu trúc đất, giải độc phèn và chelate hóa dinh dưỡng giúp cây dễ hấp thu.
Phun dinh dưỡng qua lá, do rễ chưa hoạt động, cần phun phân bón lá chứa Canxi, Silic, Bo để ổn định màng tế bào, giúp cây duy trì quang hợp.
Bước 3: Phục hồi sinh trưởng và bón phân (sau 1 - 3 tháng). Khi cây xuất hiện cơi đọt mới, lá chuyển xanh, chứng tỏ hệ rễ tơ đã tái hoạt động. Đây là thời điểm thích hợp để bổ sung dinh dưỡng.
Theo khuyến cáo của GS.TS Trần Văn Hâu, công thức phân bón giai đoạn này cần đảm bảo tỷ lệ NPK cân đối (ví dụ 2:1:2 hoặc 3:1:2). Dựa trên nguyên lý này, Bình Điền khuyến nghị sử dụng sản phẩm Đầu Trâu AT1, sản phẩm được thiết kế với tỷ lệ NPK và trung vi lượng cân đối, phù hợp cho giai đoạn phục hồi sinh dưỡng, giúp cây bung đọt đồng loạt và tái tạo bộ tán lá khỏe mạnh. Liều lượng khuyến cáo: 200 – 300 kg/ha. Cách bón: Rải đều quanh tán cây (vùng rễ tơ hoạt động), xới nhẹ lấp đất và tưới đủ ẩm.
Bảng tóm tắt quy trình kỹ thuật: Để thuận tiện cho việc theo dõi, bà con có thể tham khảo bảng tóm tắt sau:
Phòng vệ chủ động trước mùa lũ
Theo GS.TS Trần Văn Hâu, Trường Đại học Cần Thơ, phòng bệnh hơn chữa bệnh, đó là lý do để giảm thiểu thiệt hại cho những mùa mưa lũ sau, bà con trồng cây ăn trái cần chủ động áp dụng các biện pháp kỹ thuật giúp cây "luyện tập" khả năng chịu đựng trước khi nước về. Quản lý sinh khối trước mùa mưa, cần chủ động cắt tỉa cành vô hiệu, cành sâu bệnh. Việc giảm lượng lá giúp giảm nhu cầu tiêu thụ oxy và carbohydrate cho hô hấp duy trì, giúp cây cân bằng năng lượng tốt hơn khi rễ bị ngập.
Quản lý thảm thực vật, tuyệt đối không làm sạch cỏ. Cần duy trì thảm cỏ thấp (5-10 cm). Hệ rễ cỏ giúp đất tơi xốp, tăng khả năng thẩm thấu và giảm tình trạng nén dẽ đất.
Dinh dưỡng là "tối ưu", tránh bón đạm (N) liều cao trước ngập, đạm sẽ làm tăng sinh trưởng dinh dưỡng, khiến nhu cầu oxy của rễ tăng cao, làm cây dễ chết hơn khi thiếu oxy.
Tăng cường Canxi (Ca), Silic (Si) và Lân (P): Canxi và Silic giúp làm vững chắc thành tế bào rễ, giảm nứt rễ trong điều kiện yếm khí. Lân (P) giúp cây tích lũy năng lượng (ATP) dự trữ để duy trì sự sống qua giai đoạn ngập.
GS.TS Trần Văn Hâu còn đưa ra lời khuyên cho nhà vườn sầu riêng, đối với vườn sầu riêng bị rụng lá trên 30%, bà con cần tuân thủ nguyên tắc "ưu tiên sinh trưởng". Tuyệt đối không xử lý ra hoa sớm, cây cần thời gian tích lũy dinh dưỡng và phục hồi bộ lá ít nhất 70% (tương đương 4-6 tháng) trước khi bước vào vụ trái mới. Việc khai thác sớm sẽ dẫn đến suy kiệt nguồn carbohydrate dự trữ, gây khô cành và chết cây.
