Vận hành thị trường xăng dầu: Cần góc nhìn thấu đáo để thay đổi căn cơ

Còn nhiều quan điểm chưa thống nhất trong cộng đồng doanh nghiệp

Tại Tọa đàm trực tuyến “Kinh doanh xăng dầu và bài toán đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia - Tiếng nói người trong cuộc” do báo Tiền Phong tổ chức sáng nay (6/3/2023), đại diện một số doanh nghiệp xăng dầu và chuyên gia kinh tế cho rằng trong bối cảnh thị trường năng lượng nói chung và mặt hàng xăng dầu nói riêng trên toàn cầu còn có những biến động khó lường, bất ổn, thì các doanh nghiệp trong nước cũng vẫn đối diện với nhiều khó khăn và còn những câu hỏi cần có câu trả lời để ổn định thị trường, mà trước hết là để hoàn thiện Dự thảo Nghị định sửa đổi Nghị định 95/2021/NĐ-CP và Nghị định 83/2014/NĐ-CP về kinh doanh xăng dầu:

Thứ nhất, về cấu trúc thị trường xăng dầu: Chuỗi cung ứng xăng dầu nên được xây dựng thế nào? Gồm những loại hình doanh nghiệp, tầng lớp phân phối ra sao? Vị trí, vai trò của từng loại hình trong chuỗi cung ứng xăng dầu đến tay người tiêu dùng là thế nào?

Thứ hai, về công tác điều hành xăng dầu: Điều hành giá theo chu kỳ thế nào? Quy định về dự trữ xăng dầu ra sao để đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và tách bạch giữa dự trữ quốc gia - dự trữ thương mại của doanh nghiệp?

Thứ ba, về chiết khấu và giá: Tỷ lệ các thành phần như chi phí kinh doanh, lợi nhuận định mức,… trong công thức tính giá xăng dầu như thế nào là phù hợp và công bằng, tính sao cho đúng và đủ chi phí doanh nghiệp phải bỏ ra? Mức chiết khấu giữa các doanh nghiệp cần được quy định ra sao để đảm bảo quyền lợi của các bên? Nên hay không nên giới hạn số lượng nguồn mà doanh nghiệp được nhập hàng? Cắt giảm điều kiện đầu tư, kinh doanh ở mức thế nào để thuận lợi trong quản lý mà không gây khó cho doanh nghiệp?

Tuy nhiên, các ý kiến tại Tọa đàm cho thấy, trong chính các doanh nghiệp cũng còn những quan điểm chưa thống nhất về cách vận hành của thị trường xăng dầu trong nước, đặc biệt liên quan đến vấn đề chiết khấu và tỷ lệ chi phí lưu thông và lợi nhuận định mức ở từng khâu bán buôn và bán lẻ trong công thức tính giá cơ sở xăng dầu.

Theo TS. Nguyễn Đình Cung - Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Quản lý Kinh tế Trung ương, giờ đây doanh nghiệp bán lẻ không thể đổ lỗi cho doanh nghiệp nhập khẩu, cung ứng xăng dầu và ngược lại. Khi các doanh nghiệp nhập khẩu, phân phối xăng dầu tự thỏa thuận với nhau về lợi ích, tự phân chia lợi ích thì thị trường sẽ dần hài hòa. Các doanh nghiệp cần phải ngồi lại, cùng nhau đưa ra vấn đề để hướng tới thay đổi chính sách.

Đồng quan điểm, PGS. TS. Trần Đình Thiên - Nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam cho rằng, thay vì đổ lỗi cho nhau, cần xem đợt biến động này là cơ hội tốt nhận diện, tháo gỡ các vướng mắc và sửa đổi, hoàn thiện chính sách, đưa nền kinh tế lên nấc cao hơn.

Trước hết, muốn xử lý được chuyện xăng dầu, quan niệm về ổn định vĩ mô phải được thay đổi. Việc ổn định kinh tế vĩ mô, bên cạnh các chỉ tiêu về lạm phát, CPI,… thì đầu tiên hoạt động của chính doanh nghiệp phải ổn định đã, thay vì vướng mắc như hiện nay. Những quy định gây hạn chế thị trường thì phải bỏ, phải thay đổi hệ thống cơ chế để mở ra thị trường cạnh tranh thay vì siết lại.

Về điều hành, hoàn toàn Chính phủ có thể can thiệp về giá thông qua công cụ thuế để điều tiết trong ngắn hạn. Nếu có các cú sốc lớn có thể can thiệp về nguồn cung thông qua dự trữ xăng dầu quốc gia.

Các chuyên gia cũng cho rằng, việc tái cơ cấu lại chuỗi cung ứng xăng dầu là cần thiết.

Ông Nguyễn Tiến Thỏa - Nguyên Cục trưởng Cục quản lý giá, Bộ Tài chính cho rằng, cần tập trung mở rộng hệ thống cung ứng theo chiều dọc, bãi bỏ quy định thương nhân phân phối được mua của nhiều đầu mối, giới hạn tối đa là 2 đầu mối, doanh nghiệp bán lẻ cũng chỉ được mua của 2 thương nhân phân phối, để tạo liên kết chặt chẽ với nhau, ràng buộc cam kết trách nhiệm nhiều hơn trong mọi hoàn cảnh nguồn cung dồi dào hay thiếu.

Cần nâng điều kiện kinh doanh đối với các doanh nghiệp đầu mối, bổ sung quy định về vốn và nâng số lượng tổng đại lý/cửa hàng, không để tình trạng đi thuê, mượn trang thiết bị, cơ sở vật chất.

Do Bộ Công Thương phụ trách về quy hoạch, hệ thống mạng lưới, hạn ngạch, chỉ tiêu, cung cầu,… cần sửa thầm quyền điều tiết giá xăng dầu, giao 1 đầu mối là Bộ Công Thương, khắc phục tình trạng cắt khúc, phân tán giữa hai Bộ.

Giao quyền định giá cho doanh nghiệp, doanh nghiệp tự tính toán về chi phí định mức, chi phí vận chuyển,… để cạnh tranh với nhau. Nhà nước ban hành các quy định tính giá và cơ chế kiểm soát chi phí sản xuất của doanh nghiệp, quản lý gián tiếp theo cơ chế thị trường, chỉ can thiệp khi cần bình ổn giá. Đồng thời, tăng cường hậu kiểm.

Sửa đổi Nghị định căn cơ, không chạy theo diễn biến bất thường của thị trường xăng dầu

Trước các thắc mắc của doanh nghiệp, ông Trần Duy Đông - Vụ trưởng Vụ thị trường trong nước, Bộ Công Thương cho rằng, rõ ràng, các bên có những ý kiến khác nhau đối với hoạt động kinh doanh xăng dầu, và mỗi ý kiến đều có những lập luận, góc nhìn riêng, có những vấn đề đồng thuận, có những vấn đề không đồng thuận. Cũng như các phương án được đưa ra trong Dự thảo Nghị định sửa đổi hiện nay đều có ưu điểm và nhược điểm, cần được cân nhắc kỹ lưỡng, đặc biệt là về sự tham gia điều hành của Nhà nước đối với thị trường.

Về vấn đề chiết khấu trong kinh doanh xăng dầu, theo ông Đông, cần đặt vấn đề ngược lại là tại sao trước đây câu chuyện chiết khấu không xuất hiện mà gần đây lại được nêu ra? Có thời kỳ, chiết khấu của các doanh nghiệp lên đến 1.500-2.000 đồng/lít, hoặc doanh nghiệp đã đàm phán để thống nhất 1 mức chiết khấu cố định - tức là dù thị trường biến động thuận lợi hay khó khăn thì mức chiết khấu cũng vẫn như vậy, không tăng hay giảm. Vậy tại sao không nhìn vào mức chiết khấu theo cách tính bình quân?

Chiết khấu là thỏa thuận giữa các doanh nghiệp, phụ thuộc vào nhiều yếu tố: cung cầu, cạnh tranh, tài chính của doanh nghiệp, tồn kho,… Do đó, sự can thiệp của Nhà nước đối với hoạt động của doanh nghiệp và quan hệ thương mại giữa các doanh nghiệp đến đâu là cần cân nhắc.

“Chúng ta phải đặt câu hỏi là có nước nào quy định mức chiết khấu tối thiểu của doanh nghiệp không? Nếu có thì quy định đối với ngành nào? Tỷ lệ bao nhiêu phần trăm là hợp lý, khoa học? Và nếu đưa chiết khấu vào yếu tố tăng thêm chi phí trong cơ cấu giá thì giá xăng dầu tăng lên, quyền lợi của người tiêu dùng thế nào? Mục tiêu kiểm soát CPI thực hiện ra sao? Như vậy có cân bằng trong nền kinh tế không? Chúng ta phải xem xét thấu đáo các vấn đề”, Vụ trưởng Vụ Thị trường trong nước phân tích.

Đối với vấn đề nhập hàng từ nhiều nguồn, ông Đông nói rõ, Nghị định 83, 95 không nghiêm cấm doanh nghiệp bán lẻ lấy từ nhiều nguồn. Bản chất hiện nay nếu như đại lý thấy không ổn chiết khấu có thể chấm dứt hợp đồng đại lý này tìm nguồn cung cấp khác thấy chiết khấu ổn hơn. Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận, thủ tục sang tên, đổi tên giấy chứng nhận phân phối xăng dầu đòi hỏi Sở Công Thương cần có thời gian thì cũng là khó khăn cho các doanh nghiệp.

“Quan điểm của chúng tôi là những gì luật đã quy định rồi, liên quan đến quan hệ dân sự giữa các doanh nghiệp thì chúng ta không nên đưa vào quy định”, ông Đông nói.

Về chi phí lợi nhuận định mức, để tính đúng tính đủ, tính kịp thời, đại diện Vụ Thị trường trong nước khẳng định Bộ Tài chính đã rất nỗ lực phối hợp với Bộ Công Thương để tính toán các chi phí này sao cho sát nhất với diễn biến thị trường. Tuy nhiên, tần suất biến động về giá thời gian qua rất nhanh, mạnh và liên tục nên cũng cần thông cảm cho các cơ quan quản lý không thể theo kịp biến động của thị trường.

Về Quỹ Bình ổn giá xăng dầu, ông Đông chia sẻ, hiện vẫn có nhiều quan điểm trái chiều và Quỹ cũng có những ưu nhược điểm riêng, tuy nhiên từ trước đến nay Quỹ vẫn hoạt động công khai, minh bạch và cần thừa nhận đây là công cụ cần thiết để can thiệp trong ngắn hạn, là “vùng đệm” cho giá xăng dầu tránh tăng hay giảm “sốc”.

Trước đây, chuyên gia kinh tế Nguyễn Đình Cung có sự so sánh giữa xăng dầu với gạo. Song ông Đông cho rằng, không thể so sánh xăng dầu với gạo được, vì gạo có cách sản xuất, hệ thống phân phối, tiêu dùng hoàn toàn khác nên ảnh hưởng đến CPI hoàn toàn khác. Thậm chí xăng dầu có những yếu tố độc quyền tự nhiên mà không thể so sánh với gạo được.

Đặc biệt, Vụ trưởng Vụ Thị trường trong nước Trần Duy Đông bày tỏ sự đồng thuận đối với quan điểm của doanh nghiệp rằng việc sửa đổi Nghị định 83 và 95 phải theo hướng căn cơ, lâu dài.

“Sửa Nghị định thì phải sửa căn cơ, lâu dài, hướng tới thị trường nhiều hơn, tôn trọng các điều kiện khách quan thị trường, quy luật cạnh tranh, quy luật cung cầu… không thể chạy theo những diễn biến quá nhanh, bất thường của thị trường”, ông Đông khẳng định.

Ông Đông thông tin thêm, đối với Dự thảo hiện nay có 3 phương án về điều hành giá được đưa ra và Ban soạn thảo cho rằng đây là những yếu tố căn cơ nhất của vấn đề xăng dầu.

Phương án thứ nhất, giữ nguyên cơ chế điều hành như hiện nay.

“Theo thống kê, hiện nay vẫn có 20 nước vẫn có giá trần về xăng dầu, nhưng họ không điều hành giá liên tục. Việc định giá áp giá trần và zoom giá trần gần với thị trường nhiều hơn. Cách tính của ta đang giữ giá trần song cách tính giá trần đang thiên về việc kiểm soát CPI. Việc ta can thiệp liên tục cũng khác với một số nước. Do đó nếu ta giữ nguyên cách tính thì cần thay đổi theo cách tính chi phí, rà soát để các yếu tố đầu vào đúng, đủ hơn”, ông Đông lý giải.

Phương án thứ hai - cũng là phương án nhận được ý kiến đa số đồng thuận của ban soạn thảo - đó là trả về thị trường nhiều hơn, trao quyền cho doanh nghiệp nhiều hơn, một số chi phí doanh nghiệp trả về cho doanh nghiệp tính toán. Nhà nước sẽ có giá tham chiếu và vẫn sử dụng Quỹ BOG, nhưng không sử dụng liên tục như hiện nay mà có công thức tính toán tự động sử dụng khi có giá biến động tăng hoặc giảm ở một mức nhất định.

Phương án thứ ba, hoàn toàn trả hết cho thị trường, bỏ Quỹ BOG, bỏ can thiệp ngắn hạn. 

“Tất cả các phương án đều có có ưu nhược điểm, song Ban soạn thảo đang bàn kỹ, lấy ý kiến các đối tượng chịu tác động để làm sao hướng tới thể chế quản lý xăng dầu thực sự khoa học và phù hợp trong bối cảnh hiện nay”, Vụ trưởng Vụ Thị trường trong nước nhấn mạnh.