Trong ba bốn thập niên qua, quy mô của sự hợp tác này giữa hai nước đã chuyển biến dần từ nhỏ lẻ, tự phát đến rộng rãi và mang tính quốc gia. Hình thức của sự hợp tác bắt đầu từ tham quan khảo sát, đào tạo cán bộ khoa học chuyển dần sang hợp tác nghiên cứu về vật lý hạt nhân lý thuyết và thực nghiêm. Trọng tâm hợp tác bắt đầu từ ứng dụng đồng vị phóng xạ và kỹ thuật hạt nhân trong các ngành kinh tế kỹ thuật nay đã phát triển thành chương trình phát triển công nghệ, xây dựng nhà máy điện hạt nhân ở Việt Nam. Trong đó, Nhật Bản cùng với Nga đã trở thành nước đầu tiên cung cấp công nghệ nhà máy điện hạt nhân cho Việt Nam.
Kể từ khi giữa hai nước Việt Nam và Nhật Bản chính thức bắt đầu thiết lập mối quan hệ hợp tác trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân vì hòa bình, Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam (Viện NLNT) đã là một tổ chức đầu tiên có trách nhiệm làm đầu mối triển khai sự hợp tác với các đối tác phía Nhật Bản, bao gồm các tổ chức chính phủ và phi chính phủ.
Các chương trình hợp tác từ khi bắt đầu đến nay chủ yếu thông qua các tổ chức của Chính phủ Nhật Bản. Đặc biệt là chương trình hợp tác về đào tạo nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử. Chương trình hợp tác này được bắt đầu từ năm 1996, trước đây thường được gọi là Chương trình hợp tác song phương STA của Cơ quan Khoa học, Công nghệ Nhật Bản (Sicence and Technology Agency) nay đổi là Chương trình trao đổi các nhà khoa học với Bộ Giáo dục, Văn hoá, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản (Education, Culture, Sport, Science and Technology) gọi là Chương trình MEXT.
Trong khuôn khổ của Chương trình hợp tác này, mỗi năm Nhật Bản nhận một số cán bộ Việt Nam công tác trong ngành hạt nhân hoặc những ngành liên quan đến ứng dụng kỹ thuật hạt nhân (như y tế, nông nghiệp, công nghiệp,...) sang học tập và nghiên cứu tại Nhật Bản, thời gian từ 3-12 tháng. Đồng thời phía Nhật Bản cử một số chuyên gia Nhật Bản do Việt Nam đề nghị sang tư vấn hoặc tổ chức các hội thảo khoa học tại chỗ.
Dự án hợp tác đào tạo nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử giữa Vinatom và JAEA bắt đầu từ 2001. Từ đó đến nay hàng năm đã tổ chức nhiều khóa đào tạo về ghi đo ứng xạ, an toàn bức xạ, ứng phó sự cố bức xạ và hạt nhân, quan trắc phóng xạ môi trường cho các cán bô của nhiều cơ quan trong cả nước (Bệnh viện, viện nghiên cứu, trường học, sở khcn...). Tổng số hợp viên đã tham dự các khóa trên đây khoảng trên 500 người.
Giá trị các trang thiết bị do Nhật Bản giúp đỡ gần một triệu đô. Gần 30 cán bộ của Viện đã được đào tạo tại TT phát triển nhân lực hạt nhân của JAEA họ đã trở thành những giảng viên chính của TT đào tạo thực hành phát triển nhân lực hạt nhân của Viện. Trong thời gian đó Nhật cũng cử gần 100 lượt chuyên gia Nhật Bản sang Việt Nam làm việc tại trung tâm đào tạo này.
Bắt đầu từ tài khoá 2006, Chương trình MEXT đã được mở rộng thêm các khoá đào tạo tại các Trường Đại học lớn ở Tokyo như Đại học Tổng hợp Tokyo và Đại học Công nghệ Tokyo, Đại học Kyoto, Đại học Hokkaido, Đại học Kyushyu, và đại học Tokai. Năm 2012, Viện NLNT có 4 cán bộ được nhận tham gia chương trình trên và đón tiếp 2 chuyên gia Nhật Bản sang tổ chức các hội thảo khoa học tại Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân. Năm 2013, Viện NLNT làm thủ tục đăng ký tham dự chương trình cho 15 ứng viên từ các đơn vị trực thuộc Viện và các cơ quan liên quan. Trong đào tạo nguồn nhân lực, ngoài các tổ chức trên đây thuộc Chính phủ Nhật Bản, việc hợp tác với các Cơ quan năng lượng nguyên tử Nhật Bản (JAEA) cũng là những đối tác quan trọng.
Ngày 20/5/2006, Biên Bản ghi nhớ (MOU) về hợp tác phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực an toàn bức xạ và hạt nhân đã được ký kết giữa Viện NLNT và Cơ quan JAEA của Nhật Bản. Trong khuôn khổ Biên Bản ghi nhớ này, hàng năm JAEA thông qua Trung tâm Đào tạo và Công nghệ hạt nhân (NuTEC) đã tổ chức các khoá huấn luyện, được gọi là “Instructor Training Program” để giúp Việt Nam đào tạo các giảng viên/cán bộ huấn luyện để về tổ chức các khoá đào tạo tại Hà Nội và Đà Lạt.
Năm 2012, Viện NLNT có 5 cán bộ tham dự khóa học huấn luyện (ITP) và Phiên họp thường niên Ban chỉ đạo hợp tác về phát triển nguồn nhân lực giữa Viện NLNT và JAEA được tổ chức từ 12-13/11/2012 tại Hà Nội. Ngoài ra, năm 2012, Viện NLNT cũng cử 3 cán bộ tham dự các khóa học và seminar trong khuôn khổ hội thảo an toàn hạt nhân (Nuclear safety seminar) do JAEA tài trợ. Diễn đàn Hợp tác hạt nhân Châu Á do Nhật Bản khởi xướng (Forum of Nuclear Co-operation in Asia - FNCA) mà Việt Nam là nước thành viên cũng là một đối tác hợp tác chặt chẽ của Viện NLNT.
Trong khuôn khổ hoạt động của Diễn đàn FNCA này, hàng năm Việt Nam tham gia Hội nghị điều phối viên quốc gia của các nước thành viên và hội nghị cấp Bộ trưởng các nước thành viên. Mục đích của các hội nghị này nhằm đề ra phương hướng, đánh giá tình hình hợp tác giữa các nước thành viên và xây dựng các dự án chung trên một số lĩnh vực liên quan đến ứng dụng kỹ thuật hạt nhân.
Năm
2012, Viện NLNT đã tổ chức thành công Hội thảo phân tích kích hoạt Notron trong
khuôn khổ FNCA tại Hà Nội từ 27-30/11/2012, tham gia Đoàn đại biểu tham dự Hội
nghị cấp Bộ trưởng của FNCA lần thứ 13 từ 23-24/11/2012 tại Indonesia và đầu
năm 2013, tham dự Hội nghị Điều phối viên quốc gia FNCA lần thứ 14 từ
11-12/3/2013 tại Nhật Bản.
Hội thảo phân tích kích hoạt Neutron trong khuôn khổ FNCA tại Hà Nội, từ 27-30/11/2012
Các tổ chức phi chính phủ trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân của Nhật Bản, đặc biệt là các công ty điện hạt nhân cũng có vai trò đáng kể trong sự hợp tác với Việt Nam. Năm 2012, 01 cán bộ trẻ của Viện NLNTVN được Hitachi cấp học bổng theo học tiến sĩ tại Nhật Bản. Ngoài ra, năm 2012 và đầu năm 2013, Viện trưởng Viện NLNT cũng đã tiếp xã giao 15 đoàn khách Nhật Bản gồm công ty Toshiba, Hitachi, Mitsubishi; các tổ chức NSRA, JNES…
Đặc biệt, sau khi hai chính phủ Việt Nam và Nhật Bản ký hiệp định hợp tác hạt nhân dân sự và Nhật Bản đã được lựa chọn là đối tác xây dựng nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2, mối quan hệ hợp tác giữa hai nước về năng lượng hạt nhân đã có sự biến chuyển mới về chất. Từ tháng 10/2010, sau khi có sự thỏa thuận giữa hai vị thủ tướng của hai nước về việc Nhật Bản sẽ hợp tác đào tạo nguồn nhân lực cho Việt Nam, Tổng công ty điện lực Việt Nam (EVN) đã chính thức tham gia các hợp tác với Nhật Bản, trong đó có chương trình đào tạo nguồn nhân lực cho nhà máy điện hạt nhân.
Một công ty đầu mối mới thực hiện dự án này của phía Nhật Bản là Công ty Trách nhiệm hữu hạn phát triển năng lượng hạt nhân quốc tế Nhật Bản (JINED). JINED được thành lập ngày 22/10/2010 với thành phần gồm 9 công ty điện lực của Nhật Bản, Công ty cổ phần Tổ chức cải cách công nghiệp, Công ty cổ phần Toshiba, Công ty Cổ phần Hitachi và Công ty công nghiệp nặng Mitsubishi. Các công ty điện lực Nhật Bản đã đàm phán và đề xuất với EVN kế hoạch đào tạo nguồn nhân lực cần thiết cho việc vận hành và bảo dưỡng nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2 dựa trên phát huy những kinh nghiệm khi đưa vào sử dụng tổ máy đầu tiên. Cụ thể, tháng 9 năm 2012, JINED đã bắt đầu mời và tổ chức khóa thực tập tiếng Nhật và công nghệ hạt nhân tại trường đại học Tokai cho 15 nhân viên EVN sẽ là đội ngũ nòng cốt cho nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2 trong tương lai.
Không dừng ở lĩnh vực đào tạo nguồn nhân lực cho nhà máy điện hạt nhân. Các công ty điện hạt nhân Nhật Bản đã cử các nhóm chuyên gia sang Việt Nam tham gia công tác khảo sát bổ sung, trao đổi ý kiến với các đối tác Việt Nam về một số yếu tố như khí tượng, hải tượng, địa hình, địa chất tại ở địa điểm dự kiến xây dựng Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2 nhằm phục vụ xây dựng Luận chứng khả thi của Dự án xây dựng nhà máy này.
Như vậy, quá trình hợp tác giữa hai nước trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân dân sự (hay hạt nhân vì hòa bình) mấy thập niên qua không ngừng phát triển về quy mô, về nội dung và ngày nay đang đơm hoa kết trái. Thành quả đó trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân đã góp phần có ý nghĩa vào thành tựu chung của cả nước trong dịp Kỷ niệm 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa quốc gia, kỷ niệm 40 năm xây dựng mối quan hệ hữu nghị giữa hai dân tộc Việt - Nhật.
Trần Thanh Minh
