Phân tích tình hình hưởng bảo hiểm xã hội một lần ở Việt Nam

TÓM TẮT:

Theo kết quả nghiên cứu, có gần 50% số người đã hưởng bảo hiểm xã hội (BHXH) một lần chỉ có dưới 3 năm đóng BHXH, tập trung ở nhóm người có trình độ học vấn và số năm đóng BHXH thấp. Việc nhận BHXH một lần sẽ tác động đến nguồn thu nhập của người lao động khi về già làm giảm ý nghĩa của chính sách an sinh xã hội, không thể duy trì liên tục thu nhập cho người lao động, trong bối cảnh già hóa dân số, các tác động nói trên gây ảnh hưởng lớn hơn. Bài viết đưa ra thực trạng người dân hưởng bảo hiểm xã hội một lần tại Việt Nam; từ đó đưa ra giải pháp giảm thiểu tỷ lệ người dân hưởng bảo hiểm một lần gia tăng.

Từ khóa: bảo hiểm xã hội hưởng một lần, ngân sách, lương hưu.

1. Đặt vấn đề

BHXH cũng như cái tên của nó là một loại hình bảo hiểm mang tính xã hội. Sự ra đời của BHXH là một đòi hỏi tất yếu khách quan trong sự phát triển của nhân loại. Bên cạnh những mục đích đảm bảo an toàn thu nhập cho người lao động khi gặp phải các rủi ro trong quá trình lao động như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, mất việc làm,... thì mục đích lớn nhất mà chính sách BHXH hướng tới đó là đảm bảo thu nhập lâu dài đối với người lao động khi hết tuổi lao động, mất khả năng lao động, đồng thời có được sự đảm bảo chăm sóc y tế, chăm lo sức khỏe, đảm bảo chất lượng cuộc sống của người lao động khi về già.

Chủ trương của Đảng và Nhà nước là tiếp tục mở rộng diện bao phủ của chính sách BHXH để ngày càng có nhiều người lao động có cơ hội được tham gia BHXH và được thụ hưởng chế độ hưu trí khi về già. Nghị quyết số 28 NQ/TW ngày 23/5/2018 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Khóa XII về cải cách chính sách BHXH đã đặt ra mục tiêu đến năm 2030:  “Phấn đấu đạt khoảng 60% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia bảo hiểm xã hội; khoảng 60% số người sau độ tuổi nghỉ hưu được hưởng lương hưu, bảo hiểm xã hội hằng tháng và trợ cấp hưu trí xã hội”, đồng thời hướng tới mục tiêu BHXH toàn dân”.

Tuy nhiên, bên cạnh những nỗ lực của ngành BHXH, các cơ quan quản lý nhà nước và các địa phương trong việc phát triển đối tượng tham gia BHXH, tăng độ bao phủ BHXH, một bộ phận lớn người lao động vẫn đang lựa chọn hưởng BHXH một lần, từ đó dẫn tới những thách thức trong đảm bảo các mục tiêu chính sách BHXH đặt ra trong thời gian tới và cần có sự xem xét, nhìn nhận đánh giá một cách khách quan, để từ đó có được những giải pháp phù hợp.

2. Thực trạng hưởng bảo hiểm xã hội một lần ở Việt Nam

Phần này phân tích một số phát hiện từ số liệu về tình hình hưởng BHXH một lần ở Việt Nam. Thứ nhất là, phần lớn các khoản chi trả BHXH một lần được thực hiện cho những thành viên vẫn chưa đến tuổi nghỉ hưu. Theo quy định hiện nay, BHXH đang chi trả BHXH 1 lần trong 5 trường hợp: (1) Đủ tuổi nghỉ hưu nhưng không đủ điều kiện để hưởng lương hưu; (2) Đã ngừng đóng BHXH từ 1 năm trở lên mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH; (3) Ra nước ngoài để định cư; (4) Người mắc bệnh nguy hiểm đến tính mạng và (5) Đến tuổi nghỉ hưu có thời gian đóng BHXH cao hơn số năm cần thiết để được nhận tỷ lệ hưởng lương hưu tối đa 75%. Trong số các trường hợp trên, cho phép rút BHXH một lần với NLĐ ngừng đóng BHXH sau 1 năm là trường hợp đặc thù ở Việt Nam và thường hiếm khi thấy ở các quốc gia áp dụng chế độ BHXH cố định mức hưởng.

Trong Bảng số liệu (Xem Bảng), chi trả BHXH một lần cho nhóm lao động ngưng đóng sau 1 năm chiếm tỷ trọng vượt trội so với các loại rút BHXH một lần khác và có xu hướng tăng lên. Có 75% trường hợp rút BHXH một lần trong giai đoạn 2016 - 2018 là rút do ngừng đóng BHXH một năm và con số này tăng lên 84% trong giai đoạn 2018 - 2021. Số người rút BHXH một lần khi đến tuổi về hưu nhưng chưa đủ số năm đóng BHXH tối thiểu chiếm rất ít, chỉ có 1,7% giai đoạn 2018 - 2021. Điều này cho thấy, nếu đóng BHXH là việc tích lũy đảm bảo an ninh thu nhập cho tuổi già thì phần lớn số tiền này chỉ sau một vài năm đã được sử dụng cho chi tiêu không cho mục đích đó.

Bảng. Các loại hưởng BHXH một lần từ 2016 - 2021

Nguồn: ILO tính toán trên số liệu của BHXH

Thứ hai, xu hướng rút BHXH một lần rất khác nhau giữa khu vực Nhà nước và khu vực tư nhân. Đa số các trường hợp BHXH một lần sau 1 năm không tham gia BHXH là ở khu vực tư nhân.

Ở khu vực Nhà nước, số trường hợp rút BHXH một lần không phổ biến, có thể do tính chất công việc ổn định. Rút BHXH một lần sau 1 năm không tham gia chiếm đến 92,9% tổng số các trường hợp rút BHXH ở khu vực tư nhân, con số này ở khu vực Nhà nước chỉ có 33,2%. Ngược lại, số người rút BHXH một lần vì lý do lương hưu đã đạt tối đa ở khu vực Nhà nước chiếm đến 45% tổng số các trường hợp, con số này ở khu vực tư nhân lại khiêm tốn ở mức 2,8%.

Thứ ba, số liệu cho thấy hầu hết các trường hợp hưởng BHXH một lần là NLĐ trẻ, đa phần là phụ nữ. Hầu hết các trường hợp yêu cầu hưởng BHXH một lần là NLĐ trong khoảng 20-39 tuổi. Dường như NLĐ càng nhiều tuổi hơn thì càng nhận thức rõ ràng hơn về sự cần thiết của dòng thu nhập ổn định trong giai đoạn tuổi già, do đó có ít trường hợp yêu cầu hưởng BHXH một lần hơn so với nhóm lao động trẻ. Năm 2021, khoảng 69% trường hợp hưởng BHXH một lần là những lao động nữ gửi đơn yêu cầu trước 35 tuổi. Việc xin hưởng BHXH một lần sớm như vậy là xu hướng không nằm ngoài dự đoán, bởi chính ở giai đoạn tuổi trẻ này, hầu hết lao động trẻ quan tâm nhiều đến nhu cầu trước mắt hơn là nhu cầu hưởng lương hưu khi về già. Hệ thống BHXH bắt buộc được hình thành chính nhằm tránh việc giải quyết vấn đề tư duy ngắn hạn và để khuyến khích NLĐ đóng BHXH trước, không cần đợi đến khi tuổi già, vì khi đó có thể đã quá muộn để tích lũy nhằm đảm bảo mức lương hưu phù hợp. Mặc khác, nếu NLĐ không có kỳ vọng sẽ tích lũy đủ số năm đóng BHXH để được hưởng lương hưu, họ có thể có thêm động lực để yêu cầu hưởng BHXH một lần.

3. Giải pháp giảm thiểu việc hưởng BHXH một lần

Để giảm thiểu việc hưởng BHXH một lần, có chính sách khác nhau có thể cần thiết (một số trong số đó kết hợp với nhau), để giảm bớt hành vi này. Đồng thời, cần đảm bảo cho những người đang đóng BHXH tiếp cận với một tiêu chuẩn sinh kế tốt trong toàn bộ giai đoạn tham gia BHXH (kể cả trong những giai đoạn bất ổn như trong thời gian thất nghiệp hoặc sau khi sinh con).

Đầu tiên, điều quan trọng là phải nâng cao nhận thức của NLĐ về những bất lợi của việc sử dụng hình thức hưởng BHXH một lần. Cũng cần giải thích rằng, trên thực tế, giá trị của khoản trợ cấp một lần thấp hơn lợi ích tổng thể mà họ sẽ nhận được với khoản chi trả định kỳ sau khi nghỉ hưu. Có nghĩa là, việc chọn BHXH một lần làm họ thiệt thòi hơn.

Hơn nữa, điều quan trọng là NLĐ phải nhận thức được rằng các khoản đóng góp cho BHXH có mục tiêu giúp phân phối thu nhập của NLĐ dàn đều trong suốt cuộc đời. Ở một đất nước có tốc độ già hóa dân số nhanh như Việt Nam, điều quan trọng là phải đảm bảo thu nhập khi về già, vì thế hệ tiếp theo nhiều khi không thể cùng một lúc chăm lo những người cao tuổi trong gia đình và con cái của họ. Do đó, tránh sử dụng BHXH một lần trước khi nghỉ hưu là chìa khóa để đảm bảo sự độc lập về kinh tế và các tiêu chuẩn cuộc sống tốt khi nghỉ hưu.

Thứ hai, có thể đưa ra quy định cho phép có thể tiếp cận đến BHXH một lần trước khi nghỉ hưu mà không cần chấm dứt tham gia bảo hiểm xã hội. Một số nước cho phép tiết kiệm và rút tiền trong hệ thống bảo hiểm xã hội. Ví dụ, ở Mỹ Latinh, NLĐ có thể chọn đóng góp bổ sung hàng tháng vào hệ thống để xây dựng “quỹ dự trữ” và sau một số năm sẽ được rút từ quỹ dự trữ này. Điều này cũng có thể được thực hiện trong toàn bộ giai đoạn đóng BHXH để NLĐ sẽ được hưởng một khoản tiền chi trả một lần bên cạnh lương hưu được chi trả hàng tháng.

Thứ ba, cần tăng khả năng NLĐ đủ điều kiện hưởng lương hưu bằng cách giảm thời gian tối thiểu tham gia BHXH có thể mang lại cho NLĐ nhiều động lực hơn để tiếp tục giai đoạn đóng góp của họ. Ở Việt Nam hiện nay, quy định thời gian tối thiểu là 20 năm mới đủ điều kiện nhận lương hưu là quá dài. Nhiều NLĐ không kỳ vọng sẽ đóng đủ 20 năm, đặc biệt là với tỷ lệ cao nhóm lao động phi chính thức và lao động có việc làm biến động hiện nay. Theo tiêu chuẩn lao động quốc tế, thời gian đóng cần thiết để được nhận lương hưu không nên quá 15 năm. Nghị quyết số 28-NQ/TW của BCH Trung ương Đảng khóa 12 đã chỉ đạo “cần có quy định phù hợp để giảm tình trạng hưởng bảo hiểm xã hội một lần theo hướng tăng quyền lợi nếu bảo lưu thời gian tham gia bảo hiểm xã hội để hưởng chế độ hưu trí, giảm quyền lợi nếu hưởng bảo hiểm xã hội một lần”.

Một số quốc gia cũng có thể thực hiện đánh thuế trên khoản trợ cấp BHXH một lần. Tiền đóng BHXH được coi là khoản giảm trừ thuế đối với cả NLĐ và NSDLĐ, trong khi các khoản trợ cấp BHXH mà NLĐ được nhận thì không bị đánh thuế. Việc khấu trừ tiền đóng BHXH khỏi thu nhập chịu thuế thường được coi là một hình thức hoãn đánh thuế thu nhập, do lương hưu BHXH sẽ được trả trong tương lai và thường chịu mức thuế suất thấp hơn. Cơ chế ưu đãi thuế này được thiết lập để khuyến khích NLĐ và NSDLĐ đầu tư nhiều hơn cho tuổi già. Tuy nhiên, việc khấu trừ tiền đóng BHXH khỏi thu nhập chịu thuế, trong khi không đánh thuế trợ cấp BHXH một lần, là không hiệu quả và thiếu công bằng. Cho phép khấu trừ tiền đóng BHXH là một cơ chế ưu đãi thuế để khuyến khích tiết kiệm cho tuổi già. Trong khi đó, việc không đánh thuế các trường hợp NLĐ hưởng BHXH một lần trước khi đến tuổi nghỉ hưu là trái với mục tiêu của cơ chế ưu đãi thuế nêu trên. Do đó, nếu đánh thuế trợ cấp BHXH một lần thì sẽ có tác dụng giảm các trường hợp NLĐ hưởng BHXH một lần trước khi nghỉ hưu.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. ILO. (2021). Technical note on Social Security reform, unpublished.
2. Doan. (2020). Technical note on extended data analysis of the gender impact assessment, submitted to ILO Hanoi Office, unpublished.
3. Betina Ramírez López and Camila Arza. (2021). Adapting social insurance to women’s life courses: A gender impact assessment of Viet Nam.
4. Wharton's Olivia S. Mitchell - Loyola's Elizabeth Kennedy. (2019). Lump-sum Pension Payments: Who Are the Winners and Losers?, https://knowledge.wharton.upenn.edu/article/lump-sum-pension-payments/
5. Ashlea Ebeling. (2019). Trump Treasury Backtracks On Lump-Sum Pension Rules Meant To Protect Retirees, https://www.forbes.com/sites/ashleaebeling/2019/03/07/trump-treasury-backtracks- on-lump-sum-pension-rules-meant-to-protect-retirees/?sh=46fffd6268ed
6. ILO. (2014). World Social Protection Report 2014/15: Building economic recovery, inclusive development and social justice, International Labour Office - Geneva: ILO, page 76.

Analyzing the issue of receiving lump-sum social insurance in Vietnam

Master. Tran Thi Thanh Tam

Faculty of Accounting, University of Economics - Technology for Industries

Abstract:

Statistics show that nearly 50% of people who have received lump-sum social insurance only make social insurance contributions for less than 3 years and they usually have a low education level and low number of years of social insurance contributions. Receiving a lump-sum social insurance will affect the income source of employees when they are old. It also negatively impacts the meaning of social security policies. This paper presents the issue of receiving lump-sum social insurance in Vietnam. Based on the paper’s findings, some solutions are proposed to reduce the number of people who claim lump-sum social insurance.

Keywords: lump-sum social insurance, budget, pension.

[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 10, tháng 5 năm 2022]