Cần sớm có chính sách khuyến khích tăng tỷ lệ thu gom tái chế giấy đã qua sử dụng trong nước

Trong sản xuất giấy hiện có 2 loại nguyên liệu chính được sử dụng là bột giấy và giấy thu hồi hay còn gọi là “giấy tái chế” (tên tiếng Anh là recycled paper, là giấy sau khi sử dụng được thu hồi, tái chế, chỉ có một số rất ít loại giấy không tái chế được, điển hình là giấy vệ sinh). Thực tế theo Hiệp hội Giấy và Bột giấy Việt Nam (VPPA), giấy thu hồi là một nguồn nguyên liệu không thể thiếu của nền công nghiệp sản xuất giấy ở những nước phát triển. Đây là nguồn nguyên liệu sợi thứ hai của công nghiệp giấy, loại nguyên liệu này không đi từ cây rừng mà được thu gom từ các nguồn giấy đã qua sử dụng. Giấy thu hồi có ý nghĩa thực tiễn rất cao, đặc biệt đối với những nước đông dân và có nhu cầu sử dụng giấy cao.

Thông thường trong quy trình sản xuất giấy từ bột giấy nguyên chất, trải qua nhiều khâu, tiêu hao nhiều nguyên liệu. Ngược lại, tái chế giấy giúp tiết giảm được nhiều khâu, tiết kiệm nhiên liệu. Xét về bản chất theo VPPA ngành Giấy là lĩnh vực phù hợp tự nhiên với nền kinh tế tuần hoàn bởi những yếu tố: dăm gỗ, nguyên liệu chính yếu trong sản xuất giấy, được khai thác từ rừng chuyên canh sản xuất là nguồn nguyên liệu tái tạo; ngành giấy là ngành công nghiệp có tỷ lệ thu gom và tái chế cao nhất (tỷ lệ thu gom trung bình toàn cầu là khoảng 60%, điển hình tại Nhật là hơn 82%), các nhà máy giấy bao bì tại Việt Nam hiện sử dụng nguyên liệu tái chế (là giấy thu hồi) tới 98%; sản phẩm giấy dễ dàng bị phân hủy sinh học trong môi trường tự nhiên; các chất thải phát sinh trong quá trình sản xuất giấy đều được xử lý đạt tiêu chuẩn phát thải với việc đầu tư hệ thống xử lý chuyên nghiệp và đồng bộ.

Thực tế, Việt Nam đã ban hành chủ trương, chính sách và quy định pháp luật để thúc đẩy xây dựng, phát triển kinh tế tuần hoàn. Cụ thể Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, ban hành kèm theo Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2021 - 2030 đã khẳng định “khuyến khích phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra của quá trình sản xuất”. Ngày 07/6/2022 tại Quyết định Số: 687/QĐ-TTg Phê duyệt đề án phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam, Thủ tướng Chính phủ cũng đã cụ thể hóa việc phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam với nhiều chiến lược, chương trình, quy hoạch, kế hoạch và đề án phát triển mục tiêu đưa kinh tế tuần hoàn trở thành một trong những định hướng để phát triển bền vững các ngành, lĩnh vực, vùng, miền và địa phương.

Cùng với đó, Luật BVMT năm 2020 đã giao trách nhiệm cho các Bộ, cơ quan ngang Bộ, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, cộng đồng doanh nghiệp trong việc thực hiện kinh tế tuần hoàn. Trong đó Nghị định số 08/2022/NĐ-CP đã có hướng dẫn chi tiết về tiêu chí, biện pháp, trách nhiệm và lộ trình, các cơ chế khuyến khích thực hiện kinh tế tuần hoàn. Tiếp đến tại Nghị định 05/2025/NĐ-CP (ban hành ngày 6/01/2025) sửa đổi, bổ sung Nghị định 08/2022/NĐ-CP quy định một số điều Luật Bảo vệ môi trường đã có những điều chỉnh liên quan đến việc thực hiện Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), tỷ lệ tái chế… theo hướng tạo điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp và địa phương triển khai kinh tế tuần hoàn, quản lý chất thải hiệu quả hơn, đồng thời tăng cường vai trò của cơ chế EPR trong việc giảm thiểu ô nhiễm và bảo vệ tài nguyên…

Vừa qua tại Triển lãm quốc tế Giấy và Bao bì Việt Nam (VPPE 2025 - diễn ra từ ngày 07/5 đến 09/05), đã thu hút trưng bày các sản phẩm của gần 500 thương hiệu đến từ các quốc gia và vùng lãnh thổ gồm: Việt Nam, Nhật Bản, Trung Quốc, Đài Loan (Trung Quốc), Hàn Quốc, Thái Lan, Malaysia, Ấn Độ, Thụy Điển, Pháp, Hoa Kỳ…Điều đáng quan tâm là Triển lãm có sự góp mặt của các giải pháp, sản phẩm, công nghệ thiết bị hiện đại, hiệu suất cao và tiết kiệm năng lượng trong lĩnh vực sản xuất giấy và bột giấy như: Máy làm giấy lưỡi liềm, máy làm giấy gợn sóng, máy làm giấy hai mặt, máy làm giấy bìa cứng - giấy lụa - khăn giấy - giấy vệ sinh, máy làm túi giấy tốc độ cao, công nghệ xử lý sợi toàn diện, máy xả giấy điều chỉnh điện, máy cuộn và hệ thống xoay cuộn, máy nghiền và sấy bột giấy, hệ thống lọc tự động, máy bơm rửa, máy làm sạch con lăn chân không; các hệ thống kiểm soát tự động quy trình sản xuất giấy, hệ thống thu hồi nhiệt, hệ thống thông gió xưởng, hệ thống tiết kiệm năng lượng trong sản xuất giấy;

Các giải pháp sản xuất giấy từ nguyên liệu tái chế, bền vững, phù hợp với yêu cầu của kinh tế tuần hoàn như: các giải pháp bao bì toàn diện, bao bì thân thiện môi trường có thể tái chế, giải pháp xử lý nước thải và khí thải; ly, tô, dĩa giấy tiện dụng, giấy vệ sinh, khăn ăn, hộp đựng, dĩa đựng, khay đựng thực phẩm... những cập nhật các xu hướng quốc tế trong quy định môi trường, tiêu chuẩn carbon, chứng nhận sản phẩm xanh… cũng đã được đưa ra bàn thảo tại sự kiện. Điều này phần nào thể hiện xu hướng của ngành Giấy trong giai đoạn tiếp theo sẽ là chuyển đổi công nghệ và sản xuất theo hướng hiện đại, tối ưu hóa việc sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên, sản xuất thân thiện với môi trường.

Báo cáo về Kinh tế vĩ mô tác động đến sự phát triển của ngành Giấy, tại VPPE 2025, TS. Cấn Văn Lực, Chuyên gia Kinh tế trưởng BIDV & Thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách Tài chính - tiền tệ Quốc gia, cũng chỉ ra: “Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới đang chuyển mình theo hướng tăng trưởng xanh và số hóa, ngành Giấy cần chủ động đổi mới mô hình kinh doanh, đẩy mạnh nghiên cứu phát triển (R&D), đầu tư vào công nghệ sạch, đồng thời tận dụng tốt các cơ hội từ các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới.

Theo Hiệp hội Giấy và Bột giấy Việt Nam (VPPA) giấy đã qua sử dụng thường phát sinh từ nhiều nguồn, bao gồm các hộ gia đình, trường học, văn phòng công sở của các cơ quan, tổ chức, công ty, nhà máy, siêu thị, cửa hàng, nhà ga, bến xe, sân bay… Từ các nguồn thải, giấy này được thu gom chuyển về nhà máy tái chế. Giấy có thể được tái chế tới 6 lần trước khi chôn hoặc vứt đi, do đó giúp giảm đi lượng chất thải rắn. Nghiên cứu đã chỉ ra một tờ giấy A4 có thể được tái chế thành giấy đa năng với các vai trò khác nhau như hộp giấy, bao bì sản phẩm, túi giấy, thùng giấy… Giấy cũng có thể được tái sử dụng vào các loại bao bì giấy khác nhau như hộp giấy, thùng carton, túi giấy, thiệp chúc mừng, danh thiếp, sổ ghi chép, khăn giấy… Hiện, tại Việt Nam lực lượng thu gom phế hiệu chủ yếu là những người đồng nát (thu gom riêng lẻ cả trong từng hộ dân), các công ty vệ sinh môi trường, những người bới nhặt rác tại các bãi chôn lấp, các trạm thu mua rác trung gian.

VPPA cho biết thời gian qua, năng lực sản xuất giấy trong nước tăng gần gấp đôi, hiện đạt xấp xỉ 10 triệu tấn/năm. Trong đó, giấy bao bì công nghiệp luôn chiếm tới trên 85% tổng sản lượng với nguồn nguyên liệu chính là giấy thu hồi. Thống kê gần đây cho thấy tỷ lệ thu hồi giấy đã qua sử dụng ở Việt Nam còn ở mức thấp chỉ đạt trên 40%, thấp hơn mức trung bình của thế giới là khoảng 60%. Lượng thu gom này chỉ đáp ứng chưa tới 50% nhu cầu sử dụng trong nước (trong đó tỷ lệ sử dụng giấy thu hồi trong sản xuất giấy đã lên tới gần 90%). Trong khi đó, tỷ lệ tái chế giấy ở Thái Lan, Nhật Bản hoặc Malaysia dao động từ 65% đến 80%. Việt Nam hiện có hơn 500 doanh nghiệp sản xuất giấy, trong đó 20 doanh nghiệp lớn đóng góp 65% sản lượng, trong đó giấy bao bì chiếm trên 80%. Giấy thu hồi (từ trong nước và nhập khẩu), vẫn là nguồn nguyên liệu chủ lực.

Những năm qua GDP Việt Nam luôn ổn định ở mức trên dưới 7%. Là nước xuất khẩu hàng hóa, nên việc sử dụng bao bì giấy cho hàng hóa xuất khẩu được dự báo sẽ tăng mạnh cùng sự dịch chuyển đầu tư nước ngoài vào ngành giấy bao bì tại Việt Nam…Điều này cho thấy tương lai ngành Giấy Việt Nam nói chung và lĩnh vực thu gom và tái chế giấy bao bì nói riêng đang có tiềm năng và những cơ hội rất lớn trong đó nhu cầu sử dụng giấy thu hồi trong nước cho sản xuất cũng gia tăng mạnh.

Có một thực tế mặc dù nhu cầu giấy thu hồi trong nước không hề nhỏ nhưng do tỷ lệ thu gom trong nước thấp nên hầu hết các cơ sở sản xuất quy mô lớn (sử dụng giấy thu hồi) có tâm lý chuộng mua giấy thu hồi nhập khẩu vì hiệu quả cao hơn về thời gian, chi phí đồng thời có hóa đơn VAT khi nhập hàng. Nhiều doanh nghiệp tái chế giấy cũng chia sẻ về những khó khăn gặp phải khi mua giấy loại thu gom trong nước để phục vụ sản xuất liên quan đến việc xuất hóa đơn, điều này khiến cho tỷ lệ thu hồi giấy trong nước không có động lực để phát triển, gây lãng phí nguồn lực đồng thời tạo thêm áp lực về môi trường, gánh nặng xử lý với giấy đã qua sử dụng.

VPPA cho biết hiện đang bước đầu triển khai chương trình Quốc gia về thu gom và tái chế giấy loại, nhằm nâng cao tỷ lệ thu gom phấn đấu đạt được mức trên 50% vào năm 2025 và tiến tới đạt trên 75% vào năm 2045. Theo đó VPPA đề xuất các nội dung trọng tâm là: Cần tăng cường công tác truyền thông nâng cao nhận thức về giá trị thu hồi của các sản phẩm giấy đã qua sử dụng, tạo nên thói quen phân loại rác và giấy tại nguồn, xử lý sơ bộ trước khi thu gom đặc biệt là với các loại vỏ hộp đồ uống giấy; Tiến đến tiếp tục phát triển và hoàn thiện hệ thống thu gom tại các thành phố lớn như thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng và các tỉnh lân cận để đảm bảo hiệu quả bước đầu (Khi phát triển được hệ thống thu gom bài bản, hướng được người dân biết phân loại và xử lý sơ bộ từ trước thì khối lượng thu gom cho từng đợt sẽ lớn lên dẫn đến chi phí thu gom sẽ giảm xuống); Đồng thời cần phải nâng cao chất lượng tái chế giấy nhằm tạo ra được các sản phẩm hữu ích và có giá trị sử dụng cao (Điều này đồng nghĩa với việc tăng cường đẩu tư công nghệ như hệ thống xử lý bột hoàn chỉnh, đồng bộ và tự động hóa hoàn toàn; đầu tư máy xeo sản xuất giấy đặc chủng, giấy chất lượng cao để phát huy tối đa chất lượng sơ sợi thu hồi…).

Đặc biệt với những lợi ích về kinh tế và môi trường vận dụng kinh tế tuần hoàn của việc tái chế giấy VPPA đề xuất, cần sớm có chính sách khuyến khích và không thu thuế với các hoạt động thu gom, phân loại, đóng kiện, phân phối và sử dụng giấy đã qua sử dụng (gồm cả vỏ hộp đồ uống giấy) làm nguyên liệu sản xuất giấy; đồng thời nhanh chóng xây dựng các quy định chi tiết liên quan đến tái chế và tiết kiệm tài nguyên” như các nước phát triển với các chính sách ưu đãi cho các sản phẩm được sản xuất từ nguyên liệu tái chế… như Quỹ bảo lãnh tín dụng xanh, cấp nhãn xanh…

Thực tế tại Nhật Bản, từ năm 1996 trở về trước, tỷ lệ giấy thu hồi chỉ đạt trên dưới 50%. Nhưng từ sau năm 1997, tỷ lệ thu gom giấy ở quốc gia này đã tăng lên rất nhanh. Cụ thể từ năm 2010 đến nay, mức thu gom tại Nhật Bản đã đạt tới mức trên 80% là tỷ lệ rất cao. Theo Hiệp hội giấy Nhật Bản (JPA), bên cạnh triển khai hiệu quả các hoạt động thu gom, nguyên nhân chính để đạt được kết quả này đến từ việc Chính phủ đã sớm ban hành “Luật khuyến khích sử dụng nguồn tài nguyên tái chế” có hiệu lực thực hiện từ 25/10/1991 (nay là Luật khuyến khích hiệu quả sử dụng tài nguyên). Hơn thế tại Nhật Bản, vỏ hộp đồ uống giấy, sau khi uống xong, người ta gỡ phẳng và lau khô. Khi đi siêu thị, người Nhật xách theo bịch giấy thả vào các thùng thu gom của các công ty tái chế giấy được đặt trước cửa siêu thị. Do đó, vỏ hộp đồ uống sau tái chế của Nhật Bản có chất lượng cao và sạch như vỏ hộp đồ uống chưa sử dụng.