Chủ động, minh bạch dữ liệu - Chìa khoá nâng cao năng lực phòng vệ thương mại cho doanh nghiệp Việt

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang trải qua những biến động sâu sắc, thương mại quốc tế không còn là “sân chơi tự do” thuần túy. Sau đại dịch COVID-19, xu hướng bảo hộ thương mại quay trở lại mạnh mẽ, khi nhiều quốc gia tăng cường sử dụng các biện pháp phòng vệ thương mại để bảo vệ ngành sản xuất trong nước.

Với mức độ hội nhập sâu rộng, Việt Nam đã đạt tốc độ tăng trưởng xuất khẩu ấn tượng trong nhiều năm qua, liên tục nằm trong nhóm 20 nền kinh tế có quy mô thương mại lớn nhất toàn cầu. Tuy nhiên, song hành với cơ hội mở rộng thị trường là nguy cơ đối mặt các vụ kiện phòng vệ thương mại ngày càng tăng.

Theo Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương), chỉ riêng năm 2024 đã có 32 vụ việc mới đối với hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam - tăng hơn gấp đôi so với năm 2023. Lũy kế đến cuối tháng 8/2025, tổng số vụ việc phòng vệ thương mại từ các thị trường đối với hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam đã lên tới 292, bao gồm 160 vụ chống bán phá giá, 33 vụ chống trợ cấp, 59 vụ tự vệ và 40 vụ điều tra lẩn tránh thuế.

Đáng chú ý, phạm vi và mức độ phức tạp của các vụ việc đang mở rộng nhanh chóng khi nhiều quốc gia bắt đầu điều tra ở những nội dung mới, chưa từng có tiền lệ, không chỉ dừng ở những ngành hàng chủ lực có kim ngạch lớn như tôm, cá tra, thép, gỗ, pin mặt trời…, mà còn lan sang cả những sản phẩm giá trị thấp, lượng xuất khẩu khiêm tốn như máy cắt cỏ, mật ong, đĩa giấy hay ghim dập...

Cục Phòng vệ thương mại nhận định xu hướng điều tra sắp tới của các vụ việc phòng vệ thương mại sẽ ngày càng khắt khe, thủ tục chặt chẽ hơn, thời hạn trả lời ngắn và yêu cầu bổ sung thông tin chi tiết. Ngoài ra, một số nước chưa công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường nên thường sử dụng giá của nước thứ ba để tính chi phí sản xuất. Điều này dẫn tới mức thuế áp dụng cao hơn thực tế khiến hàng hóa Việt sẽ có nguy cơ mất lợi thế cạnh tranh.

Trước diễn biến trên, nâng cao năng lực phòng vệ thương mại trở thành yêu cầu cấp thiết, mang tính sống còn đối với doanh nghiệp Việt Nam. Các chuyên gia cho rằng, ứng phó hiệu quả với các vụ việc không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực của cơ quan quản lý nhà nước, mà đòi hỏi sự chủ động, phối hợp chặt chẽ từ phía cộng đồng doanh nghiệp và các hiệp hội ngành hàng, đặc biệt là trong việc minh bạch hóa thông tin kinh doanh.

Theo đó, khi bị điều tra phòng vệ thương mại tại thị trường xuất khẩu, doanh nghiệp cần chủ động hợp tác, phản hồi đầy đủ và đúng thời hạn, đồng thời đảm bảo tính chính xác, minh bạch của dữ liệu. Việc bố trí đội ngũ nhân sự chuyên trách hoặc thuê tư vấn pháp lý quốc tế sẽ giúp thống nhất lập luận, chuẩn hóa hồ sơ và trình bày thông tin một cách chuyên nghiệp. 

Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp do chậm phản hồi hoặc cung cấp thông tin thiếu chính xác đã bị cơ quan điều tra áp dụng “các dữ liệu sẵn có bất lợi” (AFA), dẫn đến mức thuế chống bán phá giá cao hơn nhiều so với thực tế.

Luật sư Nguyễn Thị Phương Thảo, Văn phòng Luật sư IDVN, nhận định nhiều doanh nghiệp vẫn có quan niệm sai lầm khi cho rằng việc ứng phó với các vụ việc phòng vệ thương mại là trách nhiệm của cơ quan chức năng, thay vì là nghĩa vụ và quyền lợi trực tiếp của chính doanh nghiệp. Theo bà, các doanh nghiệp cần gạt bỏ tâm lý e ngại, chủ động hợp tác và nghiêm túc tham gia ngay từ giai đoạn đầu của vụ việc để bảo vệ lợi ích hợp pháp của mình.

Ông Chu Thắng Trung - Phó Cục trưởng Cục Phòng vệ thương mại, nhấn mạnh doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc rõ ràng, minh bạch hóa tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa, áp dụng chuẩn mực kế toán quốc tế và tăng tỷ lệ tự chủ nguyên liệu đầu vào. Đây là những yếu tố quan trọng giúp chứng minh tính minh bạch trong quá trình điều tra, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh và vị thế của hàng hóa Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ghi nhận từ thực tiễn cho thấy, cơ quan nước ngoài thường yêu cầu cung cấp hồ sơ chi tiết và so sánh với dữ liệu kế toán; mọi sai lệch đều có thể khiến thông tin bị bác bỏ. Khi quy trình quản lý được chuẩn hóa ngay từ đầu và gắn chặt với hệ thống kế toán, độ tin cậy và khả năng bảo vệ doanh nghiệp trước các tranh chấp thương mại sẽ được tăng cường đáng kể.

Việc hợp tác nghiêm túc, minh bạch không chỉ giúp doanh nghiệp bảo vệ lợi ích chính đáng của mình, mà còn góp phần củng cố uy tín, tạo dựng niềm tin với cơ quan điều tra và bảo vệ lợi ích chung của toàn ngành hàng xuất khẩu Việt Nam.

Trường hợp của Tập đoàn Hòa Phát là ví dụ điển hình trong việc cung cấp thông tin minh bạch, đầy đủ và kịp thời, giúp bảo vệ thành công hoạt động xuất khẩu trước các vụ việc phòng vệ thương mại. 

Ngày 5/5/2025, Bộ Thương mại Mỹ (DOC) công bố kết luận cuối cùng trong vụ rà soát hành chính điều tra chống lẩn tránh thuế bán phá giá và chống trợ cấp đối với sản phẩm thép hộp (LWRPT) nhập khẩu từ Trung Quốc vào Mỹ. Theo đó, Tập đoàn Hòa Phát được phép tiếp tục xuất khẩu sản phẩm LWRPT vào Mỹ và thực hiện quy trình tự chứng nhận xuất xứ, mà không bị áp thuế chống bán phá giá - mức thuế từng được Mỹ áp dụng trong vụ điều tra lẩn tránh năm 2022.

Kết quả xác minh của DOC cho thấy Tập đoàn Hòa Phát đã tuân thủ đầy đủ các quy định về điều kiện xuất xứ và quy trình sản xuất, không có hành vi lẩn tránh thuế. 

Tương tự, nhằm ứng phó với vụ kiện chống bán phá giá, chống trợ cấp do DOC khởi xướng đối với mặt hàng tôm nước ấm đông lạnh của Việt Nam, Công ty Cổ phần Thực phẩm Sao Ta đã sớm xây dựng kế hoạch ứng phó, chủ động đẩy mạnh xuất khẩu sang Mỹ để được lựa chọn làm bị đơn bắt buộc - điều kiện giúp doanh nghiệp trực tiếp tham gia quá trình điều tra và tự chứng minh tính minh bạch, công bằng của hoạt động xuất khẩu, thay vì bị áp mức thuế bình quân của các doanh nghiệp khác. 

Lãnh đạo Sao Ta nhấn mạnh, cách làm này không chỉ giúp công ty tự tin duy trì hoạt động xuất khẩu ổn định vào thị trường Mỹ, mà còn góp phần tạo lợi thế chung cho toàn ngành tôm Việt Nam, giúp giữ vững thị phần tại một trong những thị trường lớn và khó tính nhất thế giới. Đáng chú ý, Công ty Khang An Foods – đơn vị thành viên của Sao Ta - gần đây đã nhận đơn hàng lớn từ Costco (Mỹ), chuỗi bán lẻ lớn thứ ba thế giới, cho thấy uy tín và năng lực đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế của doanh nghiệp Việt Nam ngày càng được khẳng định.

Những câu chuyện trên cho thấy, minh bạch hóa dữ liệu và hợp tác chủ động với cơ quan điều tra nước ngoài, cùng với sự hỗ trợ đồng bộ từ các cơ quan chức năng trong nước, chính là yếu tố quyết định giúp doanh nghiệp Việt Nam giảm thiểu rủi ro và duy trì ổn định hoạt động xuất khẩu. 

Điều này càng nhấn mạnh rằng phòng vệ thương mại không chỉ là biện pháp ứng phó sự cố, mà phải trở thành năng lực thường trực trong chiến lược phát triển dài hạn của doanh nghiệp. 

Theo các chuyên gia, để nâng cao sức chống chịu trước các biện pháp phòng vệ thương mại, doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống quản trị chuỗi cung ứng minh bạch, lưu trữ và đối chiếu dữ liệu chặt chẽ, bảo đảm khả năng truy xuất nguồn gốc tới từng sản phẩm. Chuyển đổi số đóng vai trò quan trọng trong quá trình này khi các nền tảng quản trị hiện đại cho phép theo dõi xuất xứ nguyên liệu, hành trình sản phẩm và hệ thống nhà cung cấp nhanh chóng, thay thế việc xử lý hồ sơ thủ công. Nhờ vậy, doanh nghiệp có thể phản hồi kịp thời khi bị yêu cầu điều tra, chứng minh tính tuân thủ và giảm thiểu nguy cơ bị áp thuế bất lợi hoặc đánh mất thị trường xuất khẩu.

Song song với nỗ lực của doanh nghiệp, cơ quan quản lý nhà nước cũng đóng vai trò chủ động trong việc hỗ trợ ứng phó rủi ro. Hiện Cục Phòng vệ thương mại đang theo dõi biến động của hơn 300 mặt hàng xuất khẩu sang các thị trường có tần suất điều tra cao, đồng thời vận hành Hệ thống cảnh báo sớm nhằm thu thập và phân tích dữ liệu để xác định các mặt hàng có nguy cơ bị điều tra. Danh sách cảnh báo sớm được cập nhật thường xuyên, giúp doanh nghiệp điều chỉnh chiến lược xuất khẩu kịp thời, hạn chế nguy cơ bị áp thuế bất lợi.

Cùng với việc tăng cường cảnh báo sớm, Cục Phòng vệ thương mại hỗ trợ doanh nghiệp kịp thời chuẩn bị hồ sơ, dữ liệu và bằng chứng cần thiết khi phát sinh vụ việc. Nhờ đó, đã hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu xử lý và chấm dứt gần 50% số vụ việc phòng vệ thương mại do nước ngoài khởi xướng và nhiều vụ việc trong năm 2024 đạt được kết quả tích cực. Đồng thời, các hoạt động nâng cao năng lực phòng vệ thương mại tiếp tục được đơn vị đẩy mạnh, bảo đảm cộng đồng doanh nghiệp được trang bị đầy đủ thông tin và kỹ năng để ứng phó hiệu quả khi vụ việc phát sinh.