Đề xuất quản lý tích hợp theo từng giai đoạn trong phát triển thị trường carbon tại Việt Nam

Phát triển thị trường carbon tại Việt Nam sẽ góp phần thực hiện mục tiêu giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, thúc đẩy chuyển đổi xanh, phát triển công nghệ phát thải thấp, chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu. Song song với đó thị trường còn trở thành công cụ để tạo nguồn thu bổ sung cho doanh nghiệp (bán tín chỉ), thúc đẩy đầu tư xanh qua đó nâng cao năng lực cạnh tranh.

Nhằm cân bằng giữa mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính và tăng trưởng kinh tế, hướng tới đạt mức phát thải ròng bằng "0" vào năm 2050. Đầu năm 2025 Chính phủ ban đã hành Quyết định 232/QĐ TTg phê duyệt Đề án “Thành lập và phát triển thị trường carbon tại Việt Nam” qua đó đặt nền tảng cho thị trường carbon trong nước vận hành vào năm 2029. Trước đó Luật Bảo vệ môi trường 2020, Nghị định 06/2022/NĐ CP và Nghị định 119/2025/NĐ CP cũng đã có các quy định liên quan đến cấp hạn ngạch phát thải, đăng ký dự án và công nhận tín chỉ.

Theo Đề án , thị trường carbon tại Việt Nam sẽ được phát triển theo mô hình tập trung, hoạt động theo nguyên tắc thị trường dưới sự quản lý, giám sát chặt chẽ của Nhà nước đảm bảo nguyên tắc công khai, minh bạch, an toàn, hiệu quả, phù hợp với điều kiện quốc gia và thông lệ quốc tế, đảm bảo lợi ích quốc gia, hài hòa lợi ích của các chủ thể trên thị trường.

Hàng hóa trên thị trường gồm hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon. Thị trường sẽ được triển khai theo 2 giai đoạn: giai đoạn thí điểm từ năm 2025 đến hết năm 2028 - giai đoạn thử nghiệm Hệ thống Giao dịch Phát thải (ETS – Emissions Trading Scheme); giai đoạn 2: Thị trường đi vào vận hành đầy đủ từ năm 2029.

Hiện Việt Nam chấp thuận ba loại tín chỉ carbon được lưu hành gồm: tín chỉ thu được từ các chương trình, dự án theo tiêu chuẩn của Việt Nam; tín chỉ theo Điều 6 của Thỏa thuận Paris do Liên hợp quốc điều phối; và tín chỉ từ các cơ chế hợp tác quốc tế mà Việt Nam là thành viên, như Cơ chế Phát triển sạch (CDM) và Cơ chế Tín chỉ chung Việt Nam - Nhật Bản (JCM). Trong đó, các cơ chế CDM và JCM từng được triển khai nhiều năm tại Việt Nam sẽ là nền tảng quan trọng để phát triển nguồn cung trong giai đoạn đầu của thị trường.

Liên quan đến lĩnh vưc này Công ty Cổ phần Shinec cho biết đã chính thức vận hành “Giải pháp số quản lý phát thải carbon cho Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền” kể từ tháng 6/2025. Theo doanh nghiệp vốn là yếu tố kỹ thuật quan trọng cho mục tiêu kiểm soát tín chỉ carbon, đưa công ty tham gia sàn giao dịch carbon kể từ năm 2026, trở thành một phần quan trọng trong tính toán khả năng hấp thụ carbon của Shinec. Ông Phạm Hồng Điệp, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Shinec, tự tin rằng Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền có khả năng tăng doanh thu từ thị trường carbon. Ông Điệp cho biết hiện diện tích cây xanh đã chiếm 31% tổng diện tích toàn khu và 407 đèn sử dụng năng lượng mặt trời được lắp đặt, tuy nhiên vị lãnh đạo này vẫn lo ngại những vướng mắc trong lộ trình thực hiện sẽ ảnh hưởng đến kế hoạch của Công ty.

Thực tế đã chỉ ra Thị trường đã có những chuyển động nhất định do Việt Nam đã duy trì việc tham gia lâu dài vào các tiêu chuẩn tín chỉ carbon từ đầu những năm 2000 đến nay. Cục Biến đổi khí hậu thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường ghi nhận, đến tháng 3/2025, Việt Nam có 274 dự án được đăng ký theo Cơ chế Phát triển Sạch (CDM), 45 dự án theo Tiêu chuẩn carbon đã được xác minh (VCS) và 58 dự án theo Tiêu chuẩn Vàng (GS). Tổng cộng, các dự án này đã giúp giảm hơn 60 triệu tấn CO2e.

Tuy nhiên, việc các giao dịch mua bán tín chỉ carbon vẫn chủ yếu phụ thuộc vào các sàn quốc tế . Điều này làm giảm khả năng kiểm soát và tối ưu hóa giá trị của doanh nghiệp. Nhiều doanh nghiệp tính toán khả năng hấp thụ carbon cho kế hoạch tạo doanh thu. Bà Võ Hoàng Nga, Giám đốc Môi trường và Xã hội (E&S) của Công ty CP Thành Thành Công - Biên Hòa, cho biết, thách thức lớn hiện nay là tính phức tạp và yêu cầu kỹ thuật cao của quá trình phát triển dự án tín chỉ carbon.

Thực tế Khái niệm thị trường các - bon vẫn còn khá mới mẻ đối với nhiều doanh nghiệp. Khảo sát mức độ sẵn sàng tham gia thị trường carbon tự nguyện (VCM) tại 4 ngành trọng điểm: sản xuất lúa gạo, sản xuất thực phẩm, đồ uống (F&B), chăn nuôi và quản lý chất thải do Cục Biến đổi khí hậu, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, công bố tháng 4/2025, cho thấy “sự khác biệt đáng kể” về hiểu biết và áp dụng các biện pháp giảm phát thải khí nhà kính. Tổng số 240 doanh nghiệp tham gia khảo sát, chỉ có 98 phản hồi, chủ yếu đến từ các doanh nghiệp quy mô lớn và doanh nghiệp nước ngoài; mức dao động từ 21% đến 28% giữa các ngành.

Một nghiên cứu thuộc Chương trình Đối tác chuyển dịch năng lượng Đông Nam Á công bố hồi tháng 4 năm nay cho thấy, việc áp dụng Hệ thống Giao dịch Phát thải có thể giúp giảm đáng kể chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp trong quá trình thực hiện các cam kết giảm phát thải theo NDC. Kết quả nghiên cứu được Chương trình Đối tác chuyển dịch năng lượng Đông Nam Á thực hiện 114 doanh nghiệp thuộc 3 ngành: Nhiệt điện, sắt thép và xi măng, đều ghi nhận “mức đầu tư hợp lý” để đáp ứng ETS, chỉ dao động từ 0,02% đến dưới 2% tổng vốn đầu tư toàn ngành.

Quá trình khảo sát cũng giúp nhóm nghiên cứu phát hiện, thiết kế và quản lý hệ thống ETS dường như đang là điểm hạn chế. Phân tích bối cảnh quốc gia, nhóm nghiên cứu khuyến khích tiếp cận ETS dựa trên hai yếu tố chính: cường độ phát thải và cường độ thương mại. Ngoài ra, trong bối cảnh nền kinh tế hiện nay, việc xác lập tổng hạn ngạch phát thải là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả thực thi của ETS, nhưng điều này cũng yêu cầu các quy định rõ ràng, công thức phân bổ minh bạch và dựa trên nguồn dữ liệu đáng tin cậy.

Việc thí điểm thành công sẽ thúc đẩy thị trường các - bon phát triển bền vững, góp phần đảm bảo cân bằng giữa mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính và tăng trưởng kinh tế trong tương lai. Trưởng nhóm nghiên cứu của Công ty TNHH Kiến tạo Khí hậu Xanh (GreenCIC) kiến nghị các nhà hoạch định chính sách có thể cân nhắc việc “quản lý tích hợp theo từng giai đoạn” để đảm bảo sự nhất quán giữa thị trường carbon trong nước và tận dụng lợi ích từ giao dịch tín chỉ quốc tế.

Cụ thể theo GreenCIC, ở giai đoạn thí điểm thị trường 2025 - 2028, Việt Nam nên ưu tiên sự ổn định thị trường và tính khả thi về kinh tế. Trong đó doanh nghiệp được phép bù trừ tối đa 30% hạn ngạch bằng tín chỉ. Đối với các giao dịch quốc tế, Việt Nam sẽ giữ lại 50% tổng số tín chỉ để phục vụ mục tiêu chung. Cách tiếp cận này tạo không gian linh hoạt cần thiết để xây dựng niềm tin thị trường, đồng thời bảo vệ các mục tiêu NDC không điều kiện bằng nguồn lực trong nước;

Giai đoạn sau năm 2028, khi các quy định thị trường đã hoàn thiện, giới hạn bù trừ trong nước sẽ giảm dần xuống còn 20% và hạn ngạch phát thải sẽ được điều chỉnh để phù hợp với các mục tiêu NDC có điều kiện hỗ trợ từ quốc tế. Hoạt động giao dịch tín chỉ các - bon quốc tế vẫn sẽ duy trì tỷ lệ giữ lại ít nhất 50% số tín chỉ, nhằm tránh rủi ro bán vượt;

Giai đoạn từ 2030 trở đi, thị trường các - bon tiến tới tương thích hoàn toàn với mục tiêu khí hậu tham vọng nhất của Việt Nam (gồm cả mục tiêu NDC có điều kiện và Tuyên bố quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng JETP). Giới hạn bù trừ sẽ giảm xuống còn 10%, buộc doanh nghiệp phải giảm phát thải trực tiếp từ hoạt động sản xuất. Tỷ lệ tín chỉ giữ lại từ giao dịch quốc tế sẽ giảm xuống 30% nhằm bảo đảm đủ tín chỉ để đạt được các mục tiêu quốc gia. Doanh thu từ việc chuyển giao tín chỉ sẽ được tái đầu tư một cách chiến lược vào các ngành khó giảm phát thải khí nhà kính và hỗ trợ quá trình chuyển đổi công bằng. Thực tế việc tham gia thị trường carbon không chỉ là yêu cầu về trách nhiệm môi trường mà còn là điều kiện để doanh nghiệp Việt Nam cạnh tranh.

Tại phiên thảo luận về môi trường vào cuối tháng 10 của Quốc hội, đại biểu Nguyễn Thị Lan Anh (đoàn Lào Cai) đã chia sẻ, lợi ích từ các - bon giữa các bên liên quan đóng vai trò cốt lõi trong chính sách về thị trường carbon, đặc biệt là thị trường tự nguyện. Bà đề nghị chính phủ sớm ban hành các cơ chế chính sách để kích hoạt thị trường này, nhằm huy động được nguồn tài chính từ các - bon công nghiệp và nông nghiệp, tạo ra nguồn cung tín chỉ các - bon, phục vụ cho giao dịch nội địa và trao đổi quốc tế.