[eMagazine] EVFTA: Không chỉ có những “trái ngọt”

Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh Châu Âu (EVFTA) được đánh giá là một trong những hiệp định thương mại thế hệ mới (FTA) quan trọng nhất của nước ta.

Báo cáo “Việt Nam sau 5 năm thực hiện Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA): Kết quả, yêu cầu và định hướng cải cách” do Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (nay là Viện Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược - CIEM) công bố cuối tháng 2/2025 nhận định, sau 5 năm thực thi Hiệp định EVFTA đã mang lại nhiều kết quả tích cực. EVFTA không chỉ giúp Việt Nam mở rộng tiếp cận thị trường và dòng vốn đầu tư từ EU mà còn tạo điều kiện thúc đẩy cải cách thể chế và nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong nước.

Về thương mại, Báo cáo dẫn số liệu của Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê, Bộ Tài chính) cho biết, xuất khẩu sang EU tăng trưởng mạnh mẽ, nhờ nhiều ngành hàng chủ lực như dệt may, da giày, nông sản, thủy sản được hưởng lợi từ việc cắt giảm thuế quan theo EVFTA. Nếu năm 2014, xuất khẩu sang EU đạt 27,9 tỷ USD thì đến năm 2024, con số này đã tăng lên 51,66 tỷ USD. Tỷ trọng xuất khẩu sang EU trong tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam tăng dần, đạt 13,19% vào năm 2024. Việt Nam tiếp tục duy trì xuất siêu lớn với EU, đạt mức 35,2 tỷ USD vào năm 2024, đây cũng là mức cao nhất trong các hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam tham gia. 

Đối với hoạt động thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), việc thực thi Hiệp định EVFTA tạo ra môi trường kinh doanh minh bạch, giúp thu hút dòng vốn FDI chất lượng cao từ EU, nhất là trong các lĩnh vực công nghệ cao, năng lượng tái tạo và sản xuất xanh và phát triển bền vững. Các cam kết về sở hữu trí tuệ, môi trường, lao động và phát triển bền vững trong EVFTA đã thúc đẩy Việt Nam nâng cấp hệ thống pháp luật, tiệm cận với tiêu chuẩn quốc tế.

Về cải cách thể chế, báo cáo của CIEM đánh giá, Hiệp định EVFTA đã tạo một động lực rất quan trọng để Việt Nam điều chỉnh hệ thống chính sách và pháp luật nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn cao về thương mại, đầu tư và phát triển bền vững. Các lĩnh vực có thay đổi đáng kể bao gồm minh bạch hóa quy trình hải quan, cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao tiêu chuẩn lao động và bảo vệ môi trường.

Đặc biệt, về phát triển bền vững, EVFTA đã thúc đẩy Việt Nam áp dụng các tiêu chuẩn cao về môi trường, lao động và quản trị doanh nghiệp theo hướng bền vững hơn. Các cam kết trong Chương 13 của Hiệp định yêu cầu Việt Nam tuân thủ các thỏa thuận quốc tế về bảo vệ môi trường, quản lý tài nguyên bền vững và đảm bảo quyền lợi lao động, đặc biệt là trong ngành xuất khẩu chủ lực như nông sản, dệt may và thủy sản.

Bên cạnh các kết quả đạt được, nghiên cứu của Viện CIEM cũng chỉ ra, việc thực thi EVFTA trong 5 năm qua vẫn đối mặt với không ít thách thức.

Mặc dù kim ngạch và tỷ trọng xuất khẩu sang EU trong tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam tăng trưởng ổn định, tuy nhiên, nhập khẩu từ EU lại có xu hướng giảm hoặc tăng trưởng chậm do chi phí cao và sự cạnh tranh từ các nhà cung cấp khác, đặc biệt từ các nước châu Á. Tỷ lệ tận dụng ưu đãi thuế quan còn thấp do nhiều doanh nghiệp chưa đáp ứng được các quy tắc xuất xứ khắt khe.

Về đầu tư, dòng vốn FDI từ EU vẫn chưa tăng mạnh như kỳ vọng do các rào cản về thủ tục hành chính, chính sách thuế và hạn chế trong chuỗi cung ứng nội địa…

Về môi trường kinh doanh, quy định pháp luật ở nhiều lĩnh vực còn thiếu đồng bộ, thủ tục hành chính phức tạp; quy định cho các lĩnh vực mới như kinh tế tuần hoàn, kinh tế số… còn đang trong quá trình hoàn thiện. Việc thực thi Hiệp định EVFTA vẫn gặp nhiều thách thức do năng lực thực thi chưa đồng đều giữa các bộ, ngành và địa phương, cũng như khó khăn trong việc điều chỉnh khung pháp lý phù hợp với các yêu cầu mới.

Việt Nam dù có nguồn lao động dồi dào nhưng chất lượng và trình độ chuyên môn chưa đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp EU, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ cao, kỹ thuật số và sản xuất tiên tiến.

Các yêu cầu về lao động, môi trường, phát triển bền vững của EU ngày càng cao, đòi hỏi Việt Nam phải có chiến lược thích ứng phù hợp. Mặc dù đã có nhiều tiến bộ như gia tăng các dự án năng lượng tái tạo và thúc đẩy sản xuất xanh, Việt Nam vẫn đối mặt với những thách thức lớn về tuân thủ tiêu chuẩn khí thải, quy định về kinh tế tuần hoàn, truy xuất nguồn gốc hàng hóa… theo tiêu chuẩn EU. EU hiện là thị trường xuất khẩu lớn thứ 3 của Việt Nam, tuy nhiên việc EU gia tăng áp dụng các tiêu chuẩn cao đối với hàng nhập khẩu, yêu cầu về phát triển xanh, sản phẩm có thể tái chế được và an toàn thực phẩm… đang đặt ra  thách thức lớn cho xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường này.

Ngoài ra, các doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa cần có sự chuẩn bị tốt hơn để khai thác cơ hội từ EVFTA.

Theo các chuyên gia, việc thúc đẩy cải cách mạnh mẽ hơn và hoàn thiện cơ chế thu hút đầu tư từ EU là yếu tố quan trọng để tận dụng hiệu quả lợi thế từ EVFTA.

Để tận dụng tối đa lợi ích từ EVFTA và đáp ứng các tiêu chuẩn cao, xu hướng thương mại xanh của châu Âu, Việt Nam cần tập trung đồng bộ các giải pháp trên nhiều khía cạnh.

Cần tiếp tục đẩy mạnh cải cách thể chế; rà soát, điều chỉnh hệ thống văn bản quy phạm pháp luật nhằm đảm bảo thực hiện đầy đủ và hiệu quả các cam kết EVFTA, trong đó lưu ý cách tiếp cận cần hướng tới tăng cường hợp tác giữa Việt Nam và EU về cải cách các quy định theo hướng phù hợp với các xu hướng mới, đặc biệt là về công nghệ mới và phát triển bền vững.

Nâng cao tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý nhà nước; cải thiện cơ chế phối hợp giữa trung ương và địa phương và nâng cao năng lực của các cơ quan thực thi hiệp định, nhất là nâng cao năng lực giám sát và thực thi các cam kết về môi trường và lao động...

Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, đào tạo và hướng dẫn doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa trong việc tận dụng các ưu đãi từ EVFTA; Đơn giản hóa thủ tục hành chính, nâng cao tính minh bạch và ổn định trong chính sách để thu hút thêm vốn đầu tư FDI có chất lượng từ EU.

Xây dựng các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu, hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình sản xuất bền vững, đáp ứng tốt hơn các tiêu chuẩn về phát triển bền vững của EU; xây dựng các chính sách hỗ trợ DN đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ số và tối ưu hóa quy trình sản xuất, kinh doanh nhằm gia tăng lợi thế cạnh tranh.