Khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo - Động lực mới cho phát triển công nghiệp hóa chất

Ngành công nghiệp hóa chất - “xương sống” của nền sản xuất hiện đại - đang bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ hướng tới hiện đại hóa, xanh hóa và phát triển bền vững. Hàng loạt doanh nghiệp đã tiên phong ứng dụng công nghệ số, đổi mới quy trình sản xuất theo hướng thân thiện môi trường. Đồng thời, Luật Hóa chất (sửa đổi) được Quốc hội thông qua vào tháng 6/2025 đã mở ra hành lang pháp lý mới, tạo động lực để toàn ngành tăng tốc trên hành trình tăng trưởng xanh và hội nhập quốc tế sâu rộng.

Ngành công nghiệp hóa chất giữ vai trò nền tảng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, đóng góp quan trọng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đây là lĩnh vực cung cấp nguyên liệu và sản phẩm trung gian cho nhiều ngành công nghiệp khác như dệt may, thực phẩm, nông nghiệp, xây dựng, cũng như tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu thông qua hoạt động xuất khẩu.

Theo Cục Hóa chất (Bộ Công Thương), tại Việt Nam, trong số 10 ngành công nghiệp lớn nhất cả nước theo phân ngành cấp 2, công nghiệp hóa chất được xếp vào nhóm ngành thứ ba, chiếm tỷ trọng 2-5% GDP của toàn ngành công nghiệp. Tốc độ tăng trưởng giá trị sản xuất công nghiệp của ngành khoảng 10-11%/năm; lực lượng lao động khoảng 2,7 triệu (chiếm gần 10% lao động toàn ngành công nghiệp) và năng suất lao động cao 1,36 lần năng suất lao động trung bình của toàn ngành công nghiệp (do có mức độ tự động hóa khá cao).

Không chỉ góp phần thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa, ngành hóa chất còn tạo nền tảng cho phát triển công nghiệp chế biến, chế tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh và khả năng tự chủ của nền kinh tế.

Tuy nhiên, trong bối cảnh Việt Nam cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” (Net Zero) vào năm 2050, ngành hóa chất cần đáp ứng tốt hơn những yêu cầu về môi trường, an toàn và phát triển bền vững. Những áp lực này đồng thời mở ra cơ hội để ngành tái cấu trúc theo hướng hiện đại, xanh hóa sản xuất và gia tăng giá trị. Xu thế toàn cầu về kinh tế tuần hoàn, tăng trưởng xanh, sử dụng năng lượng tái tạo và giảm phát thải khí nhà kính đang thúc đẩy doanh nghiệp hóa chất chuyển mình từ mô hình sản xuất truyền thống sang “hóa chất xanh”, “hóa chất thông minh” - nơi yếu tố công nghệ và đổi mới sáng tạo trở thành động lực phát triển mới.

Việc đẩy mạnh ứng dụng các tiến bộ khoa học, sử dụng các thiết bị công nghệ cao trong toàn chuỗi giá trị đã và đang thúc đẩy sản xuất theo hướng tuần hoàn, giảm tác động đến môi trường, nâng cao an toàn và truy xuất nguồn gốc hóa chất. Song song đó, các hướng nghiên cứu mới như tăng tỷ lệ sử dụng nguyên liệu “xanh”, đa dạng hoá các dòng sản phẩm sinh học,… đang mở ra triển vọng hình thành một nền công nghiệp hóa chất bền vững và tăng trưởng xanh.

Ngành hóa chất Việt Nam đang đứng trước cơ hội chuyển mình mạnh mẽ khi Luật Hóa chất (sửa đổi) được Quốc hội thông qua vào tháng 6/2025 và sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 1/1/2026. Với nhiều nội dung mới nhằm tháo gỡ “các nút thắt” trong quản lý và phát triển, Luật Hóa chất (sửa đổi) đã kịp thời thể chế hóa đầy đủ, toàn diện các chủ trương của Đảng về phát triển ngành công nghiệp hóa chất thành ngành công nghiệp nền tảng, hiện đại, có năng lực cạnh tranh quốc tế, đồng thời góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh, an toàn xã hội và bảo vệ môi trường.

Luật mới định hướng xây dựng ngành hóa chất xanh, gắn đổi mới công nghệ với bảo vệ môi trường; khuyến khích đầu tư sản xuất hóa chất sinh học, vật liệu thân thiện, tái chế tài nguyên; đồng thời thúc đẩy ứng dụng công nghệ số, tự động hóa và trí tuệ nhân tạo trong quản lý hóa chất. Việc lồng ghép 12 nguyên tắc hóa học xanh vào khung pháp lý thể hiện tầm nhìn dài hạn trong việc giảm thiểu rủi ro và bảo đảm an toàn cho sức khỏe con người cũng như hệ sinh thái.

Đáng chú ý, Luật còn nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước, hướng tới hài hòa hệ thống pháp luật với chuẩn mực quốc tế, qua đó tạo môi trường đầu tư thông thoáng, thu hút các tập đoàn hóa chất lớn, sở hữu công nghệ tiên tiến, đồng thời tạo thuận lợi cho doanh nghiệp Việt Nam mở rộng giao thương và hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Với định hướng đó, Luật Hóa chất (sửa đổi) không chỉ là công cụ pháp lý quan trọng, mà còn là động lực thúc đẩy ngành công nghiệp hóa chất Việt Nam chuyển đổi xanh, phát triển bền vững, góp phần hiện thực hóa cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Trong tiến trình chuyển đổi xanh của ngành công nghiệp hóa chất Việt Nam, nhiều doanh nghiệp tiên phong đã và đang khẳng định vai trò dẫn dắt thông qua việc ứng dụng công nghệ hiện đại, sản xuất sạch hơn và tối ưu hóa quản trị bằng dữ liệu.

Điển hình, Công ty Cổ phần Phân bón Dầu khí Cà Mau (PVCFC) đã ứng dụng đồng bộ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) và Internet vạn vật (IoT) vào quản lý sản xuất, giúp gia tăng năng suất, giảm chi phí và tối ưu hóa sử dụng các nguyên liệu đầu vào như điện, khí, nước… 

Đặc biệt, PVCFC đang triển khai mô hình “nhà máy thông minh” tại Nhà máy Đạm Cà Mau, trong đó hệ thống điều khiển tự động kết hợp dữ liệu thời gian thực từ toàn bộ dây chuyền giúp điều chỉnh thông số vận hành tối ưu, phát hiện sớm bất thường, giảm tổn thất năng lượng và kéo dài tuổi thọ thiết bị. Đồng thời, công nghệ quan trắc tự động được áp dụng để giám sát và kiểm soát phát thải CO₂, NOx, NH₃…

Trong giai đoạn tiếp theo, doanh nghiệp sẽ triển khai mô hình “nhà máy số song sinh” (Digital Twin) cho phép mô phỏng toàn bộ hoạt động sản xuất trên môi trường ảo để dự báo các tình huống hỏng hóc thiết bị, tối ưu hoá vận hành trước khi áp dụng thực tế, từ đó nâng cao độ tin cậy và giảm rủi ro. 

PVCFC hướng tới xây dựng Trung tâm vận hành tập trung (Unified Operation Center) - tích hợp toàn bộ dữ liệu từ sản xuất, an toàn, kho vận đến kinh doanh, hình thành mô hình quản trị hợp nhất. Mô hình này được kỳ vọng giúp tăng độ chính xác trong điều hành, rút ngắn thời gian phản ứng, tự động hóa quy trình, tối ưu bảo dưỡng, tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải, phục vụ mục tiêu phát triển xanh và bền vững.

Cũng theo định hướng phát triển bền vững, Công ty Cổ phần Cao su Đà Nẵng đã đầu tư nhà máy tái chế lốp xe với công suất thiết kế 110.000 lốp/năm. Các sản phẩm lốp cũ được thu hồi, tái chế để sản xuất lốp đắp và lốp dán công nghệ cao, giúp giảm lượng rác thải ra môi trường và kéo dài vòng đời sản phẩm. Hiện công suất tái chế của doanh nghiệp đạt khoảng 60.000 lốp/năm, và dự kiến sẽ vận hành tối đa trong thời gian tới.

Không dừng ở đó, Cao su Đà Nẵng đã thay thế toàn bộ nồi hơi đốt dầu FO bằng lò hơi tầng sôi sử dụng nhiên liệu sinh khối (biomass) như mùn cưa và trấu, góp phần giảm đáng kể lượng phát thải khí nhà kính. Hệ thống điện mặt trời áp mái hiện đáp ứng khoảng 40% nhu cầu điện năng của nhà máy trong giờ nắng, hướng tới mục tiêu 100% năng lượng tái tạo trong dài hạn. Công ty cũng chủ động kiểm kê khí nhà kính, thành lập bộ phận chuyên trách tương tác với cơ quan quản lý môi trường, công khai minh bạch dữ liệu phát thải.

Ông Lê Hoàng Khánh Nhựt - Tổng Giám đốc Cao su Đà Nẵng cho biết, doanh nghiệp đã xây dựng và áp dụng Hệ thống quản lý môi trường ISO 14001:2015, coi đây là nền tảng để cải tiến chất lượng sản phẩm, nâng cao năng lực cạnh tranh và khẳng định cam kết phát triển xanh. Việc đáp ứng nghiêm ngặt các tiêu chuẩn quốc tế không chỉ giúp Cao su Đà Nẵng mở rộng thị trường xuất khẩu mà còn trở thành “tấm vé thông hành” để thương hiệu Việt chinh phục các thị trường khó tính, hướng tới mục tiêu tăng trưởng bền vững, thân thiện môi trường.

Các doanh nghiệp hóa chất cùng chia sẻ quan điểm rằng xanh hóa sản xuất không chỉ là yêu cầu cấp bách của thời đại mà còn là chiến lược phát triển bền vững mang lại giá trị lâu dài. Khi chủ động đổi mới công nghệ, kiểm soát phát thải và đầu tư vào sản phẩm sinh học, doanh nghiệp không chỉ giảm chi phí và rủi ro môi trường mà còn khẳng định vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu, góp phần hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng xanh của Việt Nam.