Những bài học kinh nghiệm từ thực tiễn xây dựng nông thôn mới

Sau hơn 15 năm triển khai liên tục qua ba kỳ kế hoạch (2010-2015, 2016-2020 và 2021-2025), Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới đã khẳng định là một chủ trương lớn, đúng đắn, nhất quán và hợp lòng dân, thể hiện tầm nhìn chiến lược xuyên suốt của Đảng qua các nghị quyết chiến lược về nông nghiệp, nông dân, nông thôn.

Thực tiễn triển khai chương trình trong giai đoạn 2021-2025 tiếp tục cho thấy những chuyển biến rõ nét cả về lượng và chất, đồng thời đúc kết nên nhiều bài học kinh nghiệm quý báu, góp phần định hướng cho giai đoạn phát triển mới bền vững, toàn diện và hiện đại hơn.

Theo Báo cáo Tổng kết Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021–2025 của Ban Chỉ đạo Trung ương các Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2021–2025, bài học đầu tiên và quan trọng nhất được rút ra từ thực tiễn là phải tăng cường vai trò lãnh đạo, chỉ đạo thống nhất, xuyên suốt từ Trung ương đến cơ sở, coi đây là điều kiện tiên quyết bảo đảm thành công của Chương trình. Thực tiễn triển khai cho thấy, ở đâu cấp ủy, chính quyền, đặc biệt là người đứng đầu thể hiện rõ vai trò chỉ đạo quyết liệt, sâu sát, kịp thời tháo gỡ khó khăn, thì ở đó Chương trình đạt kết quả thực chất, bền vững.

Việc phát huy hiệu quả vai trò lãnh đạo của cấp ủy, HĐND, UBND các cấp và sự phối hợp đồng bộ của các ngành, đoàn thể trong hệ thống chính trị là nền tảng để huy động sức mạnh toàn dân trong xây dựng nông thôn mới. Chính từ sự chỉ đạo thống nhất đó, Chương trình được tổ chức linh hoạt theo hướng trọng tâm, trọng điểm, phù hợp với điều kiện từng vùng, miền; tăng cường phân cấp cho địa phương và phát huy tính chủ động, sáng tạo từ cơ sở.

Đặc biệt, sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp, các ngành, địa phương và cơ sở đã giúp huy động nguồn lực lớn trong xã hội, gắn với phong trào thi đua “Cả nước chung sức xây dựng nông thôn mới”, lan tỏa mạnh mẽ đến từng cộng đồng dân cư. Qua đó, khẳng định rằng vai trò lãnh đạo, chỉ đạo thống nhất không chỉ là yếu tố chính trị – hành chính, mà còn là động lực tạo niềm tin, khơi dậy ý chí và sự đồng thuận xã hội.

Bài học kinh nghiệm thứ hai được nhấn mạnh là: Chương trình phải được tổ chức thực hiện theo hướng thực tiễn, linh hoạt, lấy địa phương làm trung tâm, lấy người dân làm chủ thể. Cơ chế tổ chức, quản lý cần được thiết kế gọn, rõ trách nhiệm, bảo đảm phân cấp hợp lý, đi đôi với tăng cường kiểm tra, giám sát và hỗ trợ kịp thời. Việc lập kế hoạch, xây dựng dự án, lựa chọn mô hình, phân bổ nguồn lực phải dựa trên nhu cầu thực tế, điều kiện đặc thù và thế mạnh của từng vùng, địa phương, thay vì áp đặt cứng nhắc hoặc chạy theo phong trào.

Phát huy vai trò chủ thể và tính tự quản của người dân là nhân tố cốt lõi tạo nên sự bền vững của Chương trình. Khi người dân được trực tiếp tham gia bàn bạc, giám sát và thụ hưởng kết quả, họ sẽ tự giác đóng góp sức người, sức của và bảo vệ thành quả. Bên cạnh đó, cần chú trọng đến xây dựng nông thôn mới cấp thôn, bản và phát huy vai trò nòng cốt của Ban phát triển thôn, đồng thời đề cao vai trò nêu gương của đội ngũ cán bộ, đảng viên tại cơ sở, qua đó thúc đẩy tinh thần tự lực, trách nhiệm cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới.

Thực tế cũng cho thấy, chính người dân là lực lượng nòng cốt, quyết định sự thành công của chương trình. Khi họ được tham gia vào quá trình lập kế hoạch, quản lý và thụ hưởng, các công trình, mô hình sau khi hoàn thành được bảo dưỡng, phát huy hiệu quả lâu dài. Việc khơi dậy tính tự quản, sáng tạo trong cộng đồng nông thôn không chỉ giúp duy trì thành quả mà còn tạo sức sống mới, lan tỏa tinh thần “nông thôn mới của dân, do dân và vì dân”.

Bài học thứ ba là chuyển mạnh từ xây dựng theo số lượng sang nâng cao chất lượng, bảo đảm phát triển hài hòa, bền vững. Việc công nhận đạt chuẩn các tiêu chí chỉ là bước đầu, quan trọng hơn là cơ chế duy trì, nâng cao chất lượng tiêu chí sau đạt chuẩn, nhất là các tiêu chí động như thu nhập, môi trường, văn hóa, an ninh trật tự. Tài liệu nhấn mạnh: tránh đầu tư dàn trải, manh mún; tập trung nguồn lực vào các lĩnh vực then chốt, có tác động trực tiếp đến đời sống người dân.

Song song với đó là bài học về đa dạng hóa nguồn lực, tăng cường huy động xã hội hóa và hợp tác công – tư như một giải pháp lâu dài cho phát triển nông thôn. Ngân sách nhà nước có vai trò “vốn mồi”, tạo nền tảng để dẫn dắt nguồn lực từ doanh nghiệp, tổ chức quốc tế, cộng đồng và người dân. Việc hình thành các chuỗi liên kết sản xuất – chế biến – tiêu thụ, gắn với cơ chế hỗ trợ hợp lý về đất đai, tín dụng, bảo hiểm sẽ khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào khu vực nông thôn, nâng cao giá trị gia tăng và năng lực cạnh tranh của nông nghiệp Việt Nam.

Một bài học khác mang tính thời đại được nhấn mạnh là ứng dụng công nghệ và thúc đẩy chuyển đổi số, đây là xu thế tất yếu trong phát triển nông thôn mới hiện đại. Chuyển đổi số không chỉ giúp chính quyền cơ sở nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý mà còn mở ra không gian phát triển mới cho kinh tế nông thôn thông qua thương mại điện tử, nông nghiệp thông minh, truy xuất nguồn gốc sản phẩm...

Báo cáo cũng khẳng định: “Đào tạo, nâng cao năng lực chuyển đổi số cho cán bộ cấp xã, thôn và hỗ trợ người dân tiếp cận công nghệ cần được đặt thành nhiệm vụ thường xuyên trong giai đoạn tới.” Đây là hướng đi đúng đắn, giúp nông thôn Việt Nam không chỉ bắt kịp mà còn có thể tiến cùng quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập toàn cầu.

Nhìn tổng thể, những bài học kinh nghiệm nêu trên đã chỉ rõ ba trụ cột cơ bản bảo đảm thành công của Chương trình xây dựng nông thôn mới: (1) Sự lãnh đạo, chỉ đạo thống nhất, xuyên suốt từ Trung ương đến cơ sở; (2) Phát huy vai trò chủ thể, tính tự quản và sự tham gia tích cực của người dân; (3) Hướng tới phát triển nông thôn mới chất lượng, bền vững, hiện đại, gắn với chuyển đổi số và huy động đa dạng nguồn lực xã hội.

Những kết quả đạt được trong giai đoạn 2021-2025 không chỉ thể hiện thành công về tổ chức thực hiện, mà còn khẳng định tư duy phát triển nông thôn mới của Việt Nam đang chuyển từ “xây dựng cơ bản” sang “xây dựng giá trị”, từ “hoàn thiện hạ tầng” sang “nâng cao chất lượng đời sống” đó chính là dấu hiệu của sự trưởng thành và phát triển bền vững.

Những bài học kinh nghiệm này là cơ sở quan trọng để các cấp, các ngành tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách và phương thức triển khai trong giai đoạn tiếp theo. Giai đoạn 2026–2030, việc kế thừa những kinh nghiệm quý báu ấy sẽ giúp nông thôn Việt Nam tiến tới hình mẫu “xanh, thông minh, bền vững và hạnh phúc”, xứng đáng là nền tảng của phát triển quốc gia trong thời kỳ mới.