Thúc đẩy đổi mới sáng tạo về nhựa: Giải quyết thách thức ô nhiễm rác thải nhựa

Trung tuần tháng 9 vừa qua, Chương trình phát triển liên hiệp quốc (UNDP) đã tổ chức tổng kết Dự án “Thử thách sáng tạo giảm thiểu ô nhiễm rác thải nhựa”. Triển khai trong khu vực ASEAN”, Dự án do UNDP phối hợp với các đơn vị liên quan thực hiện từ tháng 9/2019, tại các thành phố ven biển Vịnh Hạ Long và đảo Samui (Thái Lan) vào năm 2020 và Indonesia và Philippines vào năm 2021, kết thúc tháng 12/2022. Ở giai đoạn mở rộng từ tháng 01/2023 – tháng 09/2025 Dự án triển khai ở vùng ven biển Việt Nam, Lào và Campuchia.

Với mục tiêu tìm kiếm, hỗ trợ các ý tưởng sáng tạo để ngăn chặn ô nhiễm nhựa ngay từ nguồn, trong suốt 5 năm, cuộc thi đã thu hút gần 350 hồ sơ từ các nước ASEAN. 47 đội lọt vào vòng chung kết, và 12 đội xuất sắc giành được tài trợ hạt giống, đào tạo và hỗ trợ tăng tốc. Các giải pháp này đã góp phần ngăn chặn và xử lý khoảng 3.500 tấn nhựa không để xâm nhập vào môi trường. Điển hình như các ý tưởng: ống hút cỏ GreenJoy tại Việt Nam, công nghệ tái chế không dung môi CIRAC tại Thái Lan, các trạm nạp lại Siklus tại Indonesia, nền tảng tái chế kỹ thuật số TrashCash tại Philippines; tại Campuchia và Lào, các bạn trẻ cũng đã phát triển sản phẩm thân thiện môi trường, sáng kiến tái chế và thiết bị chạy bằng năng lượng mặt trời để giữ nhựa ngoài sông biển…“Thử thách sáng tạo giảm thiểu ô nhiễm rác thải nhựa” đã cho thấy sức mạnh của đổi mới sáng tạo trong việc thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, ngăn chặn và giảm thiểu ô nhiễm nhựa ra môi trường.

Theo UNDP “Thử thách sáng tạo nhằm giải quyết ô nhiễm rác thải nhựa” góp phần giảm thiểu ô nhiễm nhựa ở các vùng ven biển tại Việt Nam, Thái Lan, Indonesia, Philippines, Lào và Campuchia; giúp các quốc gia này nâng cao nhận thức về ô nhiễm nhựa, hình thành danh mục các giải pháp sáng tạo để chống rác thải nhựa đại dương cũng như hỗ trợ phát triển các giải pháp thành công, thúc đẩy bối cảnh đổi mới sáng tạo về nhựa ở các khu vực này; Nâng cao khả năng và năng lực của các bên liên quan chính để giải quyết ô nhiễm nhựa tại Việt Nam cũng như mở rộng và nhân rộng được thiết kế với các địa phương mục tiêu;

Dự án còn góp phần thúc đẩy thực thi trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) tại Việt Nam mang lại lợi ích cho khu vực phi chính thức đồng thời nâng cao năng lực của các bên liên quan chủ chốt để đàm phán thỏa thuận quốc tế về rác thải nhựa biển…Đổi mới sáng tạo về nhựa đồng thời giúp khép kín vòng lặp với các giải pháp hạ nguồn như: Thử nghiệm ứng dụng di động “Săn rác/Trash Hunt” để phát hiện và thu gom rác thải; Đổi mới kỹ thuật số và thu hút sự tham gia của cộng đồng tại Đảo Samal; Thúc đẩy khái niệm Cơ chế đặt cọc hoàn trả - DRS (là cơ chế hoạt động theo nguyên tắc: người tiêu dùng trả lại bao bì đồ uốngvdùng một lần để nhận lại tiền đã đặt cọc; đã được triển khai hiệu quả tại hơn 40 quốc gia trên thế giới, giúp nâng cao tỷ lệ thu gom, cải thiện chất lượng nhựa tái chế, giảm ô nhiễm); Thí điểm Đồng xử lý 100 tấn rác thải nhựa không thể tái chế.

Thực tế được khởi động từ tháng 2/2025, Chương trình Đổi mới sáng tạo về nhựa tại Việt Nam đã thu hút 116 đề xuất sáng kiến từ khắp các tỉnh, thành phố đánh dấu bước tiến quan trọng trong hành trình của Việt Nam hướng tới một tương lai phát triển bền vững, tuần hoàn và không ô nhiễm nhựa. Kết quả đã có 25 đội xuất sắc nhất được lựa chọn để tham gia giai đoạn ươm tạo chuyên sâu. Từ đây, 12 đội chiến thắng đã được vinh danh tại Lễ Tổng kết tổ chức ngày 25/6/2025 tại Hà Nội, trong đó 6 đội nhận tài trợ tối đa 30.000 USD/dự án, và 6 đội nhận mức tài trợ tối đa 10.000 USD/dự án.

Điều đặc biệt là chỉ trong bốn tháng kể từ khi khởi động, Chương trình đã chứng kiến một làn sóng sáng tạo, năng lượng và cam kết mạnh mẽ từ cộng đồng. Đây là minh chứng cho sức mạnh của hệ sinh thái đổi mới tại Việt Nam trong việc giải quyết thách thức toàn cầu – ô nhiễm nhựa. Các sáng kiến lọt vào chung kết “Đổi mới sáng tạo về nhựa” tại Việt Nam năm 2025 đều thể hiện sự đa dạng trong tiếp cận vấn đề ô nhiễm nhựa: từ vật liệu thay thế sinh học, mô hình kinh tế tuần hoàn, công nghệ xử lý chất thải, các nền tảng quản lý rác thải thông minh, cho đến chính sách thúc đẩy hành vi tiêu dùng xanh. Cụ thể các đội được chọn vào vòng chung kết đã trình bày các dự án của mình xoay quanh một số vấn đề như: kinh tế nhựa bền vững; hệ sinh thái không nhựa; thiết bị hỗ trợ di chuyển thùng rác; mô hình quá trình tích tụ của vi nhựa trong trầm tích đáy sông Tô Lịch…Sau chiến thắng 12 đội này bước vào giai đoạn tăng tốc kéo dài 9 tháng, thử nghiệm, cải tiến và nhân rộng mô hình sau đó sẽ trình diễn kết quả vào năm 2026.

Thông tin từ UNDP cho biết “Thử thách sáng tạo giảm thiểu ô nhiễm rác thải nhựa” đã góp phần hình thành Hệ sinh thái tuần hoàn nhựa tại Việt Nam. Cụ thể 1 cửa hàng EPPIC shop đã được khai trương tại Thành phố Hạ Long; Nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo tại 04 tỉnh thành: Quảng Ninh, Huế, Đà Nẵng và TP.HCM với Sổ tay hướng dẫn cho khu vực công; 4 trường đại học tự tổ chức các thử thách sáng tạo về nhựa (thu hút 550 người, các nhà đổi mới sáng tạo tham gia trực tiếp); Biên soạn 01 Cẩm nang Đổi mới sáng tạo (Innovation Book) EPR bao trùm; Giúp Việt Nam đánh giá toàn diện về vai trò của lao động ve chai phi chính thức trong chuỗi giá trị rác thải nhựa (tạo ra thuật ngữ mới trong tiếng Việt “lao động ve chai tự do/ freelance waste workers” thay thế cho “lao động ve chai phi chính thức/ informal waste workers”); Hỗ trợ VN ban hành chính sách EPR mang lại lợi ích cho khu vực phi chính thức; Thúc đẩy các mô hình PRO bao trùm: PRO-VN và Liên minh EGreen Alliance. Dự án đã góp phần tham vấn hỗ trợ các đơn vị liên quan của Việt Nam Lập báo cáo về các hóa chất quan ngại trong ngành nhựa Việt Nam; tham gia hiệu quả trong các phiên đàm phán Hiệp ước toàn cầu về ô nhiễm nhựa…

Thực tế theo kết quả khảo sát về “ Ô nhiễm rác thải nhựa: Sự chuyển đổi về nhận thức – hành vi – thực hành” năm 2025 do Trung tâm Truyền thông - Bộ Nông nghiệp và Môi trường thực hiện cho thấy, sự phổ biến của đồ nhựa sử dụng 1 lần ( NSD1L) chủ yếu đến từ tính tiện lợi vượt trội, thiếu nhận thức của người tiêu dùng về cả tác hại sức khỏe và môi trường cũng như thói quen tiêu dùng hiện đại (mua sắm online), cũng như sự sẵn có từ người bán.

Từ các số liệu, Khảo sát chỉ ra TMĐT và logistics là động lực chính thúc đẩy sử dụng nhựa một lần, nhưng cũng là cơ hội để triển khai các giải pháp bền vững; Đồng thời triển khai đồng bộ EPR & DRS có thể giảm 20 - 30% rác thải nhựa, với doanh nghiệp TMĐT giữ vai trò tiên phong; Áp dụng mô hình kinh doanh DRS doanh nghiệp có thể hoàn vốn chi phí đầu tư trong 2-3 năm nhờ doanh thu từ tái chế và lòng trung thành của khách hàng (từ kinh nghiệm thực tế mô hình DRS đã được áp dụng thành công ở Đức). Đồng thời Khảo sát đề xuất tại Việt Nam, Doanh nghiệp TMĐT(như Tiki, GHTK....) nên hợp tác với các nhà tái chế, dùng dữ liệu để cá nhân hóa ưu đãi nhằm thúc đẩy hành vi bền vững.

Khảo sát cũng chỉ ra các xu hướng: mạng xã hội tiếp tục là kênh chính tăng nhận thức cho cộng đồng về NSD1L, với dự báo 85–90% người tiêu dùng sẽ tiếp cận thông tin qua TikTok, Instagram vào năm 2030. Tỷ lệ sử dụng NSD1L trong TMĐT tăng từ 68% năm 2025 có thể lên mức 75% vào 2030 nếu không có can thiệp chính sách hoặc cơ chế DRS. Hành vi giảm thiểu rác thải nhựa tại gia đình có thể tăng lên 64%, nhưng dự báo chỉ đạt 70–75% vào 2030 do thiếu hạ tầng tái chế và động lực tài chính; Tỷ lệ sẵn sàng tham gia DRS (52%) cho thấy tiềm năng lớn, đặc biệt khi tích hợp với TMĐT…

Thực tế Việt Nam đã và đang tích cực tham gia các cơ chế hợp tác quốc tế về giảm thiểu rác thải nhựa, đồng thời tiên phong trong việc triển khai Đối tác hành động quốc gia về nhựa (NPAP). Chính phủ cũng đã ban hành nhiều chính sách quan trọng như: Luật Bảo vệ môi trường 2020; Kế hoạch hành động quốc gia về rác thải nhựa đại dương; Chính sách trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR); Quyết định số 1746/QĐ-TTg về giảm thiểu ô nhiễm nhựa đại dương; Quyết định số 222/QĐ-TTg về thực hiện kinh tế tuần hoàn; Quyết định số 923/QĐ-TTg năm 2025 về thi đua đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Phát biểu tại Lễ tổng kết, trao Giải thưởng Chương trình Đổi mới sáng tạo mảng nhựa năm 2025 tại Việt Nam Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Lê Công Thành khẳng định, “Chương trình không chỉ là một cuộc thi, mà còn là bệ phóng cho những ý tưởng thiết thực, là chất xúc tác quan trọng giúp hiện thực hóa các chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước về phát triển bền vững, chuyển đổi xanh và kinh tế tuần hoàn”. Thứ trưởng Thành đồng thời mong muốn các sáng kiến được vinh danh sẽ sớm được triển khai thực tế, mang lại giá trị thiết thực cho cộng đồng, đồng thời truyền cảm hứng tới các nhà khoa học, doanh nghiệp và thế hệ trẻ trong hành trình đổi mới sáng tạo vì môi trường.

Thực tế số liệu cho thấy mỗi năm Việt Nam phát sinh khoảng 1.8 triệu tấn/năm rác thải nhựa, trong đó khoảng 0.28 – 0.73 triệu tấn/năm, ước tính rò rỉ ra đại dương. Và chỉ có ~27% – 33% được tái sử dụng, tái chế nếu tính theo tỷ lệ được “tái sử dụng/tái chế/thu hồi”. Phần lớn lượng rác không được xử lý trôi ra đại dương, làm trầm trọng thêm tình trạng ô nhiễm biển.