Nói đến Thủy điện Phú Ninh không thể không nhắc tới Đại công trường Thủy lợi Phú Ninh - kiệt tác sau giải phóng được làm nên từ bàn tay lao động của hàng vạn con người, được xây dựng vào tháng 3 năm 1977 và chính thức đưa vào sử dụng đầu năm 1986. Hồ Phú Ninh từng là công trình thủy lợi lớn nhất miền Trung (với diện tích mặt nước 3.433 ha và 23.000 ha rừng phòng hộ, có sức chứa 344 triệu m³ nước phục vụ tưới tiêu cho 23.000 ha lúa và hoa màu thuộc các huyện của tỉnh Quảng Nam) đã được công nhận là di tích lịch sử - danh thắng cấp quốc gia. Nhà máy Thủy điện Phú Ninh là công trình kết hợp giữa thuỷ lợi và thuỷ điện, được xây dựng nhằm tận dụng sức nước của dòng kênh chính để phát điện nhằm phục vụ sản xuất nông nghiệp và sinh hoạt cho các huyện Phú Ninh, Thăng Bình, Quế Sơn và thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. Nhà máy được khởi công xây dựng ngày 01/01/1981 theo thiết kế của Viện nghiên cứu chế tạo máy. Thiết bị được chế tạo trong nước. Sau hơn 3 năm khẩn trương xây dựng, công trình đã hoàn thành và chính thức bàn giao cho Chi nhánh điện Tam Kỳ, Sở Điện lực Quảng Nam - Đà Nẵng quản lý khai thác từ ngày 3/5/1984. Thuỷ điện Phú Ninh là công trình dùng đập để tạo cột nước, loại trạm thuỷ điện sau đập. Sử dụng tuốc bin phản kích, tận dụng cả thế năng và động năng của dòng nước, kiểu tuốc bin hướng trục cánh quay, làm việc ở hiệu suất cao, phạm vi rộng. Nhà máy có quy mô: 2 tổ máy, công suất mỗi máy 800 kW; Số vòng quay 333 vòng/ phút; Lưu lượng nước lớn nhất 8m³/s; Cột nước cao nhất: 13 m; Cột nước thấp nhất: 8m; Hai tổ máy phát điện ở cấp điện áp 6,6 kV qua trạm biến áp nâng 2 x 1 000 kVA 6,6/22 kV đưa điện lên lưới.
Thủy điện Phú Ninh - niềm tự hào của ngành Điện miền Trung. Bởi đây là lần đầu tiên một Nhà máy thuỷ điện được chế tạo trong nước, do Nhà máy Chế tạo máy công cụ số 1 - con chim đầu đàn của ngành chế tạo máy Việt Nam chế tạo và cung cấp thiết bị... để rồi những kWh điện năng quý giá của Nhà máy phát lên lưới ngay vào những năm 80 đói điện triền miên của thế kỷ trước; đưa Tam Kỳ thành thị xã duy nhất trong cả nước có điện 100%. Nơi đây còn sản sinh ra đội ngũ cán bộ, công nhân cần cù và sáng tạo, dần dần hình thành một đội ngũ vững vàng, chuyên nghiệp, độc lập tác chiến, quản lý và khai thác nhà máy một cách hiệu quả. Cũng từ đây, những cán bộ, công nhân được tăng cường đến các đơn vị bạn và nhiều người đã trưởng thành trên những vị trí công tác khác nhau. Nhà máy Thuỷ điện Phú Ninh một thời là điểm sáng của nền công nghiệp điện, vinh dự được các đồng chí lãnh đạo cao nhất của Đảng, Nhà nước như Tổng Bí thư Lê Duẩn, Chủ tịch Trường Chinh, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh ân cần đến thăm hỏi, động viên.
Trong suốt 30 năm qua, được sự quan tâm giúp đỡ của các cấp, các ngành của địa phương và ngành Điện, dù tổ chức có thay đổi (trước đây trực thuộc Điện lực Quảng Nam – Đà Nẵng; Điện lực Quảng Nam, nay trực thuộc Công ty Lưới điện cao thế miền Trung - Tổng Công ty Điện lực miền Trung) thì lực lượng kỹ sư và công nhân Nhà máy Thủy điện Phú Ninh vẫn không ngừng vươn lên tổ chức quản lý tốt thiết bị, quản lý tốt nhà máy, độc lập, tự chủ cao, khai thác có hiệu quả nguồn thuỷ điện. Nhà máy hôm nay khang trang, đường bê tông được đầu tư xây dựng nên các phương tiện vào ra Nhà máy thuận tiện, nhiều cây xanh, cây cảnh được trồng và chăm sóc tạo ra cảnh quan thoáng mát, xanh - sạch - đẹp.
30 năm, Nhà máy thuỷ điện Phú Ninh (nay là Trạm thủy điện Phú Ninh) đã vượt qua nhiều thách thức, thực hiện sản xuất an toàn và ổn định, đạt sản lượng cao góp phần quan trọng trong việc cung cấp điện phục vụ đời sống và sản xuất của địa phương. Tổng sản lượng điện của Nhà máy đã vượt con số 80,5 triệu kWh. Kết quả đạt được khẳng định bước đi vững vàng của CBCNV Nhà máy. Những trăn trở lo toan chưa hết, nhưng niềm tin được giữ vững, đây là nguồn nghị lực mạnh mẽ để CBCNV Thuỷ điện Phú Ninh vươn lên, giành những kết quả cao hơn.
Tại buổi Lễ kỷ niệm, chúng tôi thật xúc động khi gặp đông đủ những người gắn bó với Nhà máy từ những ngày đầu, từ thời tóc còn xanh. Nay hầu hết trong số họ tóc đã bạc, một số người đã nghỉ chế độ. Tuy vậy khi nhắc đến Thủy điện Phú Ninh, nhắc đến kỷ niệm một thời hào hùng, mọi người dường như trẻ ra, cảm xúc trong họ tuôn trào. Họ vui mừng và tự hào vì đã đóng góp tuổi trẻ, công sức, trí tuệ làm nên những chữ điện quý giá cho sự phát triển của địa phương.
Nhân kỷ niệm 30 năm đi vào vận hành, Thủy Điện Phú Ninh vinh dự được UBND tỉnh Quảng Nam tặng Bằng khen:“Đã có thành tích xuất sắc trong công tác cung cấp điện,phục vụ cho sinh hoạt và sản xuất, góp phần phát triền kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng Nam giai đoạn 1984 - 2014”.
