8 năm liên tiếp Việt Nam là nước xuất khẩu nhân điều số 1 thế giới, chỉ đứng sau Ấn Độ về lượng chế biến. Theo ước tính, năm 2013, kim ngạch xuất khẩu điều nhân có thể đạt 1,8 tỷ USD trong đó khoảng 300 triệu USD đến từ các sản phẩm chế biến sâu như dầu hạt điều và các sản phẩm nhân điều ăn trực tiếp như snack điều, nhân điều rang muối, bơ điều… Trong khi đó, châu Phi là khu vực có vùng nguyên liệu điều lớn nhất thế giới, chiếm 40% sản lượng điều toàn cầu. Thời gian qua, kim ngạch nhập khẩu điều thô của Việt Nam từ châu Phi đã không ngừng tăng, đạt 376 triệu USD trong 9 tháng đầu năm 2013. Mặc dù vậy, trong quá trình giao dịch, các doanh nghiệp Việt Nam cũng gặp phải những khó khăn nhất định.
Châu Phi được xem là “vựa điều” lớn nhất của thế giới với sản lượng trung bình hàng năm từ 700.000 đến 800.000 tấn. Quốc gia có sản lượng điều thô lớn nhất châu Phi là Bờ Biển Ngà (350.000 tấn), tiếp đến đến là Guinea Bissau (120.000 tấn), Benin (90.000 tấn), Tanzania (50.000 tấn), Nigieria (50.000 tấn), Mozambique (40.000 tấn)...
Liên hiệp hội Điều châu Phi (ACA) được thành lập theo luật của Ghana nhằm mục tiêu thúc đẩy năng lực cạnh tranh của ngành điều châu Phi, tăng thu nhập cho người dân, nâng cao công suất chế biến, xúc tiến thương mại và tham mưu chính phủ các nước châu Phi về chính sách phát triển ngành điều. Đến nay ACA đã có 50 thành viên thuộc nhiều quốc gia khác nhau trên khắp thế giới. Các thành viên sáng lập chính của ACA gồm Hiệp hội Điều Bờ Biển Ngà (ARECA), Quỹ hỗ trợ phát triển của Đức (GTZ), tổ chức USAID của Mỹ, tổ chức West Africa Trade Hub của Ghana, các công ty SITA và OLAM của Bờ Biển Ngà, hai công ty Kraft Foods và RFA của Mỹ,...Năm 2009, Hiệp hội Điều Việt Nam (VINACAS) đã mở rộng quan hệ hợp tác với Liên hiệp hội Điều châu Phi (ACA) khi tham gia Hội nghị thường niên lần thứ 4 của ACA tổ chức tại thành phố Abidjan (Bờ Biển Ngà) vào tháng 9/2009.
Tình hình nhập khẩu điều của Việt Nam từ Châu Phi
Từ năm 1996, cùng với việc hạn chế xuất khẩu hạt điều thô ra nước ngoài, ViệtNam đã bắt đầu nhập khẩu nguyên liệu từ thị trường này để bù đắp thiếu hụt hạt điều thô trong nước nhằm phục vụ tăng trưởng của ngành công nghiệp chế biến hạt điều của Việt Nam.
Mỗi năm, ước tính Việt Nam nhập khẩu khoảng 350.000-400.000 tấn điều thô (bao gồm khoảng 250.000-300.000 tấn từ châu Phi). Hiện điều thô là một trong ba mặt hàng nhập khẩu chính của Việt Nam từ châu Phi bên cạnh bông và gỗ. Theo Tổng cục Hải quan Việt Nam, năm 2012, Việt Nam mua từ Bờ Biển Ngà 93,61 triệu USD mặt hàng điều thô, Nigeria 56,07 triệu USD, Ghana 32,57 triệu USD, Guinea Bissau 23,47 triệu USD, Benin 9,6 triệu USD, Guinea 2,4 triệu USD, Togo 1,3 triệu USD, Senegal 0,4 triệu USD...
Trong 9 tháng đầu năm 2013, Việt Nam đã nhập khẩu hạt điều thô từ 13 quốc gia châu Phi với tổng trị giá 376 triệu USD, chiếm 37% tổng kim ngạch nhập khẩu của Việt Nam từ châu Phi. Trong đó kim ngạch nhập khẩu điều từ Bờ Biển Ngà đạt 166,11 triệu USD, Ghana 65,58 triệu USD, Nigeria 51,53 triệu USD, Guinea Bissau 33,16 triệu USD, Tanzania 21,15 triệu USD, Benin 16,96 triệu USD, Guinea 8,1 triệu USD, Togo 4,4 triệu USD, Senegal 4,2 triệu USD, Gambia 3,1 triệu USD, Mali 1,4 triệu USD, Mozambique 0,35 triệu USD và Cameroon 0,04 triệu USD.
Nếu như trước đây các giao dịch mua bán điều thô vẫn chủ yếu thông qua môi giới điều của Ấn Độ thì nay một số doanh nghiệp chế biến điều Việt Nam đã bắt đầu nhập khẩu trực tiếp từ các nhà cung cấp điều của châu Phi. Trong quá trình giao dịch, đã có một số vấn đề vướng mắc nảy sinh như thanh toán tiền hàng, kiểm soát chất lượng, tổn thất trên đường đi của hàng hóa. Cụ thể là các ngân hàng Việt Nam và châu Phi chưa thiết lập quan hệ hợp tác, điều này gây khó khăn trong việc mở L/C, tăng chi phí ngân hàng trung gian và kéo dài thời gian thanh toán. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ hai bên cũng gặp khó khăn trong khâu tiếp cận nguồn vốn phục vụ hoạt động XNK. Khó khăn thứ hai là một số doanh nghiệp của châu Phi còn thiếu tôn trọng hợp đồng đã ký (chẳng hạn trì hoãn việc giao hàng để ép giá), khi tranh chấp xảy ra rất khó xử lý… Khó khăn thứ ba là tình hình chính trị của một số nước châu Phi còn thiếu ổn định. Chẳng hạn tại Bờ Biển Ngà, do khủng hoảng chính trị đầu năm 2011, các doanh nghiệp của Việt Nam khi đó đã mất đi nguồn cung điều thô quan trọng và phải nỗ lực tìm kiếm nhà cung cấp khác. Ngoài ra, các doanh nghiệp Việt Nam còn gặp những trở ngại như thiếu thông tin về đối tác châu Phi, gặp các rào cản về văn hóa, ngôn ngữ, khoảng cách địa lý xa xôi dẫn đến chi phí vận chuyển cao, thiếu cơ quan ngoại giao, thương mại để hỗ trợ về thông tin, thủ tục visa...
Chính vì vậy, để hạn chế rủi ro trong giao dịch với các đối tác châu Phi, các doanh nghiệp Việt Nam vẫn phải nhập khẩu điều qua trung gian là các doanh nhân Ấn Độ vì có thể mua trả chậm và dưới hình thức CIF mặc dù phải trả chiphí trung gian cao.
Nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp Việt Nam và Châu Phi giải quyết được những khó khăn nói trên, ngày 28-29 tháng 11 năm 2013, Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và Hiệp hội Điều Việt Nam (Vinacas) đã phối hợp tổ chức Hội nghị phát triển điều Việt Nam - châu Phi tại Thành phố Hồ Chí Minh. Tham dự Hội nghị có sự hiện diện của các nhà cung cấp điều thô đến từ các nước châu Phi như Bờ Biển Ngà, Ghana, Guinea Bissau, Nigeria, Benin… và Liên Hiệp hội Điều châu Phi (ACA). Sự kiện này đánh dấu bước phát triển mới giữa quốc gia xuất khẩu nhân điều lớn nhất thế giới (Việt Nam) và khu vực có vùng nguyên liệu điều nhiều nhất (Châu Phi), chiếm 40% sản lượng điều thế giới.
Tại Hội nghị, 3 biên bản ghi nhớ hợp tác giữa Hiệp hội Điều Việt Nam với Hiệp hội các nhà xuất khẩu Điều Bờ Biển Ngà (AEC-CI), Hội đồng các nhà xuất khẩu Điều Benin (CoNEC Benin) và Hiệp hội Điều Nigeria (NCAN) và 8 hợp đồng ngoại thương giữa các doanh nghiệp Việt Nam và châu Phi đã được ký kết. Đây là một trong những hoạt động nhằm thắt chặt mối quan hệ giữa nhà nhập khẩu Việt Nam với các bạn hàng cung cấp nguyên liệu thế giới.
Cũng tại Hội nghị, các đại biểu đến từ châu Phi cho biết, hiện nay nhiều quốc gia xuất khẩu điều lớn như Bờ Biển Ngà, Guinea Bissau, Nigieria đang có nhu cầu học hỏi kinh nghiệm sản xuất chế biến xuất khẩu hạt điều thô, kêu gọi các doanh nghiệp Việt Nam đầu tư vào công nghệ chế biến hạt điều tại đất nước họ. Chính phủ Nigieria đã đưa ra hàng loạt chính sách ưu đãi đối với các doanh nghiệp nước ngoài đầu tư vào chế biến dầu vỏ hạt điều và chế biến điều nhân như, miễn 100% thuế thu nhập doanh nghiệp trong 5 năm đầu, hạ thuế suất nhập khẩu các loại máy móc, thiết bị xuống mức 0%. Đối tác phía Bờ Biển Ngà cũng mong đợi sự hợp tác từ phía các doanh nghiệp Việt Nam và sẵn sàng ưu đãi về thuế và giá mua nguyên liệu cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ chế biến tại chỗ.
Trong thời gian tới, bên cạnh hoạt động thương mại thông thường, các doanh nghiệp Việt Nam cần xem xét phương hướng liên doanh liên kết, mở văn phòng đại diện, đầu tư chế biến sang thị trường các nước châu Phi, tạo thuận lợi cho việc giao dịch trực tiếp và tận dụng nguồn nhân công lành nghề, nguyên liệu dồi dào của địa phương, khai thác những lợi thế về thuế quan mà các nước châu Phi được hưởng để xuất khẩu hàng sang EU, Mỹ và những nước khác trong khu vực./.
