Làng "HOA ĐÀ"

Nghĩa Trai thuộc tổng Nghĩa Trai, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, xứ Kinh Bắc, ngày nay thuộc xã Tân Quang, huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên. Xưa kia, nếu ai có dịp đến các phố hàng huyện, hàng tỉnh, đến các chợ lớn... ở các xứ Đông, xứ Đoài, xứ Nam, xứ Bắc; vào các cửa hiệu thuốc Nghĩa Hưng, Nghĩa Hiệp, tới các hiệu thuốc có chữ Nghĩa đứng đầu, hỏi tên chủ hiệu, họ đều trả lời: nguyên quán Nghĩa Trai. Trên miền núi xa xôi, cheo leo đèo dốc, gặp những người tìm kiếm, thu mua dược liệu, hỏi từ đâu tới, họ trả lời: Từ Nghĩa Trai lên. Trong số những người gánh đôi bồ (hay đôi thúng) lớn, bán buôn, bán lẻ thuốc Nam, thuốc Bắc ở các chợ quê, chợ tỉnh... môn bài của họ thường ghi quê quán Nghĩa Trai.
Nghề trồng và chế biến dược liệu Nghĩa Trai có từ xa xưa. Theo truyền thuyết, vua Lý Thần Tông (1128-1138) xuôi dòng Nghĩa Giang đến thăm chùa Ông, thôn Bình Dương (cách Nghĩa Trai một cánh đồng nhỏ). Tới đây, vị vua sùng đạo Phật, ưa thích việc du ngoạn và viếng thăm chùa chiền tỏ ra đặc biệt quan tâm tới nghề thuốc. Khi đến chùa Ông, vua cho trồng cây “bông mã” ở vườn nhà chùa, nhằm khuyến khích việc trồng thuốc. Và từ đó, nhân dân sở tại đã củng cố và phát triển nghề này. Đến thời nhà Trần, Nghĩa Trai là một trong bốn trung tâm trồng và chế biến dược liệu nổi tiếng: Đại Yên (ngoại thành Hà Nội), Dược Sơn (Chí Linh - Hải Dương), Yên Tử (Đông Triều- Quảng Ninh) và Nghĩa Trai. Hiện, trong số bốn làng trên, chỉ có Nghĩa Trai còn duy trì nghề thuốc cho đến ngày nay.
Vào thế kỷ XVIII, đại danh y Lê Hữu Trác (1724- 1791) đã nhiều lần đến thăm vườn thuốc Nghĩa Trai và đàm đạo với các lương y ở đây. Sang đầu thế kỷ XX, ở Bắc Bộ có một số nơi làm thuốc nổi tiếng như: Đa Ngưu (Văn Giang- Hưng Yên) chuyên bán dược liệu chưa qua chế biến, Phạm Lâm (Thanh Miện- Hải Dương) chuyên bán thuốc kiêm bào chế, Cao Hương (Nam Định ), làng Nành (Từ Sơn- Bắc Ninh) chuyên sưu tầm, khai thác dược liệu nhưng không trồng thuốc... Trong khi đó, Nghĩa Trai là nơi tổng hợp các công việc của nghề y và dược: vừa khám bệnh, vừa sưu tầm, khai thác, thu mua, trồng trọt, chế biến và buôn bán, trao đổi thuốc.
Nghĩa Trai có tới nửa số dân làm nghề thuốc ở khắp nơi, có những gia đình năm, bảy đời làm nghề thầy thuốc (cá biệt có gia đình 17 đời làm nghề thầy thuốc). Hàng trăm ông lang, bà lang hành nghề kê đơn, bốc thuốc. Các vùng trung du và đồng bằng Bắc Bộ đều có người Nghĩa Trai mở hiệu buôn bán thuốc. Nhiều thầy thuốc đã trở thành các bậc lương y, được nhân dân địa phương biết ơn và quý trọng như thầy thuốc Đỗ Văn Mẫn (khi mất được nhân dân dựng miếu thờ)... Tất cả những thầy thuốc xa quê lập nghiệp đều nhớ về quê hương nên để tiện cho việc giao dịch và ghi nhận tình nghĩa quê cha đất tổ, các cửa hiệu của người Nghĩa Trai đều lấy chữ Nghĩa làm đầu như: Nghĩa Sinh (Quốc Oai- Hà Tây), Nghĩa Hanh (Sơn Tây- Hà Tây), Nghĩa Hòa (Nam Định), Nghĩa Hợp (Bắc Giang)...
Muốn có thuốc phải tìm thuốc. Thuốc có thể là chất khoáng, động vật, nhưng phần lớn là thực vật. Người Nghĩa Trai đã đi khắp miền ngược, miền xuôi, men theo các bờ suối, bãi sông, xuống đồng hoang, vào rừng rậm, leo núi cao... tìm vị thuốc quý. Kết quả là, họ đã tìm được nhiều loại thuốc có giá trị từ các vùng, miền như sen- Hải Dương, nhãn- Hưng Yên; sa sâm - Hòa Bình; hồi quế, ngũ gia bì -Lạng Sơn; nhân sâm, thổ phục, hoàng kỳ - Thái Nguyên; cốt toái bổ, tê tê - vùng núi đá; thăng ma, đỗ trọng, thảo nam - Nghệ Tĩnh... Các loại dược liệu trên đều qua sơ chế trước khi chuyển về Nghĩa Trai chế biến.
Nước ta nằm trong khu vực nhiệt đới nên nguồn dược liệu rất phong phú, đa dạng. Bên cạnh đó còn nhiều vườn thuốc Nam nổi tiếng như ở Dược Sơn, Yên Tử, Đại Yên... , và Nghĩa Trai cũng là một vườn thuốc lớn, được duy trì cho đến ngày nay. Đến Nghĩa Trai, người ta thấy bạt, ngàn là cây thuốc, nhà nào cũng có vườn thuốc. Ngày nay, Nghĩa Trai còn có cả một Hợp tác xã trồng thuốc. Nhiều loại thuốc được trồng ở đây như: Cúc hoa, cốt khí, bạc hà, kinh giới, bố chính, sâm, bạch chỉ bắc, hoài sơn, phong khương, bông mã đề, địa liền, bạch truật... Trồng thuốc đòi hỏi tốn công và có kỹ thuật. Hiện nay, một số xã bên cạnh cũng trồng thuốc nhiều như Ngọc Lịch, Xuân Cầu, Như Quỳnh, Nghĩa Trụ... tạo điều kiện cho Nghĩa Trai thu mua và chế biến dược liệu.
Muốn sử dụng lâu dài và có hiệu quả, thuốc phải được chế biến. Người Nghĩa Trai thành thạo trong việc chế biến thuốc từ tươi sang khô, từ khô thành tinh theo phương pháp cổ truyền. Tùy từng loại thuốc mà có cách pha chế cho thích hợp: Loại lá như tía tô, mã đề... phải phơi nắng, hoặc cây kinh giới phải sấy tươi với diêm sinh rồi phơi, cây sẽ vàng, lá không rụng; loại củ như cốt khí thì thái tươi, sấy rồi phơi hoặc gọt vỏ, chặt khúc, thái lát, sấy kỹ, ủ hai ngày, cho diêm sinh vào thấm, đem phơi; loại vỏ như thăng ma... thái lát rồi phơi...
Thuốc chế biến xong, đóng thành từng gói, từng bao, cho vào bồ hay thúng để các bà, các chị chuyển đến các chợ, các trung tâm buôn bán hay xuất cho các lái buôn... Thị trường tiêu thụ thuốc rất lớn, nhưng tập trung ở ba trung tâm: Chợ Đồng Xuân, phố Lãn Ông( Hà Nội) và chợ Nành (Bắc Ninh). Nghĩa Trai thường xuyên có 40 - 50 người chuyên mua và phân phối thuốc cho các nơi khác. Cùng với những lái buôn, những người bán buôn, bán lẻ ở nơi khác đến thu mua, Nghĩa Trai trở thành một thị trường tiêu thụ dược liệu đông vui, nhộn nhịp.
Ngày nay, nghề trồng và chế biến dược liệu ở Nghĩa Trai đã giải quyết công ăn việc làm cho 900 lao động (ở địa phương và các xã xung quanh), đem lại lợi ích kinh tế lớn, góp phần ổn định đời sống nhân dân. Theo điều tra của Sở Công nghiệp Hưng Yên, sản lượng dược liệu các loại không ngừng tăng lên từ 250 tấn (1995) lên 300 tấn( 2002). Dự kiến, trong tương lai, sản lượng dược liệu lên đến 320 tấn. Doanh thu hàng năm đạt 4 - 5 tỷ đồng, thu nhập bình quân theo đầu người từ 350.000đ (1995) lên 450.000đ/tháng (2002). Đây là nghề thủ công truyền thống có triển vọng phát triển hơn nữa trong những năm tới.
Những năm gần đây, Nhà nước ta đã quan tâm nhiều hơn đến việc thành lập những cơ quan nghiên cứu y dược học, đào tạo thầy thuốc, khuyến khích trồng và mở rộng các vườn thuốc Nam trong các bệnh viện, các trạm xá và những vườn thuốc gia đình... Phương pháp chữa và điều trị kết hợp Đông - Tây y đã tạo điều kiện cho ngành thuốc Nam phục hồi và phát huy hiệu quả sau một thời gian gián đoạn. Việc duy trì và phát triển nghề trồng và chế biến dược liệu Nghĩa Trai là một mô hình tốt, cần nhân rộng và phát huy. Hy vọng rằng, trong tương lai, Nghĩa Trai sẽ trở thành một “bảo tàng sống” về truyền thống y, dược học của Hưng Yên nói riêng, của dân tộc ta nói chung.