Sau hơn 7 năm triển khai, Chương trình OCOP đã trở thành động lực quan trọng nâng tầm giá trị đặc sản địa phương, tạo sinh kế bền vững cho người dân và mở rộng sức cạnh tranh của sản phẩm Việt trên thị trường. Từ chuẩn hóa chất lượng, xây dựng thương hiệu đến kết nối tiêu thụ và phát triển chuỗi giá trị, OCOP đang từng bước định hình hệ sinh thái kinh tế nông thôn hiện đại.

Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP) được triển khai thống nhất trên phạm vi toàn quốc từ năm 2018, sau khi Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 490/QĐ-TTg ngày 07/5/2018 phê duyệt chương trình giai đoạn 2018-2020. Đây là dấu mốc quan trọng, đặt nền móng cho quá trình chuẩn hóa và phát triển các sản phẩm đặc sản dựa trên lợi thế vùng miền, mở ra cơ hội để nông thôn chuyển mình theo hướng sản xuất hàng hóa.

Tiếp đó, ngày 21/8/2019, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1048/QĐ-TTg về Bộ tiêu chí đánh giá và phân hạng sản phẩm OCOP, tạo khung chuẩn chung cho cả nước trong việc công nhận và nâng cấp chất lượng sản phẩm theo chuẩn 3-4-5 sao. Trước thời điểm này, dù nhiều đặc sản địa phương có chất lượng tốt nhưng lại thiếu chuẩn đánh giá thống nhất, dẫn đến mỗi nơi một cách làm, khó tiếp cận thị trường lớn và càng khó cạnh tranh với sản phẩm công nghiệp hay hàng nhập khẩu.

Hai văn bản trên đã tạo nên khung pháp lý đầu tiên, đồng bộ và thống nhất, mở ra giai đoạn phát triển mạnh mẽ cho chương trình OCOP trên toàn quốc.

Đến ngày 01/8/2022, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 919/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình OCOP giai đoạn 2021-2025, tiếp tục hoàn thiện định hướng tổng thể, đưa OCOP trở thành trụ cột quan trọng trong tái cơ cấu kinh tế nông thôn và xây dựng nông thôn mới.

Mục tiêu chương trình đặt ra cho giai đoạn này là ít nhất 10.000 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên. Tuy nhiên, kết quả thực hiện đã vượt xa kỳ vọng: tính đến tháng 9/2025, cả nước có gần 17.400 sản phẩm OCOP của hơn 9.300 chủ thể, tăng hơn 8.400 sản phẩm so với năm 2022.

Những con số ấn tượng ấy cho thấy các chính sách kịp thời và thiết thực của Chính phủ không chỉ tạo ra phong trào nhất thời, mà thực sự là đòn bẩy mạnh mẽ thay đổi tư duy sản xuất, phương thức kinh doanh của khu vực nông thôn, đồng thời mở rộng đáng kể đầu ra cho các sản phẩm đặc sản địa phương.

Sau hơn 7 năm triển khai, những thay đổi do Chương trình OCOP mang lại không còn dừng ở hình thức hay con số, mà đã lan tỏa vào tận cách nghĩ, cách làm của người dân.

Trước hết là nhận thức và tổ chức sản xuất đổi mới. Trước khi OCOP được triển khai rộng khắp, nhiều sản phẩm đặc sản vùng miền vẫn được sản xuất theo kiểu đơn lẻ, nhỏ lẻ, thiếu định hướng thị trường, thiếu thương hiệu và không có đầu ra ổn định. Từ khi có chính sách triển khai chương trình OCOP, nhận thức và tổ chức sản xuất đã có bước thay đổi rõ rệt. Các chủ thể sản xuất - từ hộ nông dân, hợp tác xã đến doanh nghiệp nhỏ - bắt đầu tổ chức lại sản xuất theo quy trình chuẩn, chú trọng vùng nguyên liệu ổn định và đảm bảo truy xuất nguồn gốc.

Ví dụ điển hình là tỉnh Quảng Ninh hiện có 437 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên, nhiều chủ thể như Công ty cổ phần lâm sản Đạp Thanh (xã Ba Chẽ) đã mở rộng vùng trồng trà hoa vàng hàng chục héc-ta, chế biến đạt chuẩn OCOP 5 sao, tạo ra việc làm thường xuyên cho các lao động địa phương với thu nhập khoảng 8 triệu đồng/người/tháng.

Với tỉnh Bến Tre cũ (nay thuộc tỉnh Vĩnh Long), sau gần 8 năm triển khai, đến cuối năm 2024 tỉnh có 341 sản phẩm OCOP của 174 chủ thể, trong đó có sản phẩm đạt 4-5 sao cấp quốc gia như kẹo dừa “Bến Tre” xuất khẩu sang Mỹ, Úc, châu Âu. Những mô hình như trên cho thấy OCOP không chỉ là sản phẩm thêm vào, mà đang thay đổi cách làm nông nghiệp, cách tổ chức sản xuất vùng nông thôn.

Thứ hai là chất lượng và giá trị sản phẩm được nâng lên. Một trong những thành quả nổi bật nhất của Chương trình OCOP chính là sự nâng cấp toàn diện về chất lượng, chuẩn hóa và thương hiệu sản phẩm. Đây cũng là trụ cột quan trọng mà Chính phủ xác định ngay từ khi ban hành bộ tiêu chí phân hạng sản phẩm OCOP. Theo đó, các sản phẩm được đánh giá và phân hạng theo chuẩn 3 sao - 4 sao - 5 sao dựa trên hệ thống tiêu chí chặt chẽ, bao gồm: chất lượng và độ an toàn thực phẩm; khả năng truy xuất nguồn gốc; thiết kế bao bì - nhãn mác theo quy chuẩn thương mại; câu chuyện sản phẩm gắn với văn hóa - bản sắc địa phương; năng lực quản trị của chủ thể sản xuất; sức cạnh tranh và thị trường tiêu thụ.

Thứ ba là tiêu thụ và mở rộng thị trường hiệu quả hơn. Một trong những tác động rõ nét nhất của Chương trình OCOP chính là khả năng mở rộng thị trường tiêu thụ cho sản phẩm đặc sản địa phương. Nếu trước đây các sản phẩm nông thôn chủ yếu tiêu thụ qua kênh truyền thống như chợ, cửa hàng nhỏ lẻ hay tiêu thụ nội vùng, thì nay cơ hội tiếp cận thị trường đã được mở rộng hơn rất nhiều thông qua hệ thống phân phối hiện đại.

Nhờ sự kết nối với siêu thị, cửa hàng OCOP, trung tâm thương mại, các điểm giới thiệu sản phẩm, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các sàn thương mại điện tử, sản phẩm OCOP đã bước ra khỏi phạm vi địa phương, tiếp cận được lượng lớn người tiêu dùng trên toàn quốc. Đây là thay đổi mang tính “bước ngoặt”, giúp sản phẩm địa phương không còn bị giới hạn bởi không gian địa lý.

Đặc biệt, trong giai đoạn dịch COVID-19 - thời điểm kênh phân phối truyền thống gặp nhiều khó khăn - việc đưa sản phẩm OCOP lên các sàn thương mại điện tử đã trở thành giải pháp cứu sinh, giúp nhiều chủ thể duy trì hoạt động sản xuất và tiếp tục tiêu thụ sản phẩm. Không ít địa phương đã tận dụng thời cơ này để đào tạo chủ thể kỹ năng bán hàng online, livestream, xây dựng gian hàng số, mở ra kênh tiêu thụ bền vững cho giai đoạn hậu dịch. Những chuyển biến này được thể hiện rất rõ: Cuối năm 2022, cả nước có 8.478 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên. Đến đầu năm 2024, con số này đã tăng mạnh lên hơn 13.000 sản phẩm đạt chuẩn OCOP từ 3 sao trở lên.

Thứ tư là liên kết chuỗi - vùng nguyên liệu - bền vững. Chương trình khuyến khích sản xuất theo chuỗi giá trị, vùng nguyên liệu ổn định, hướng tới kinh tế tuần hoàn - “OCOP xanh”.  Điều này giúp giảm rủi ro về đầu vào, đồng thời nâng cao khả năng cạnh tranh và bền vững của sản phẩm. 

Ví dụ điển hình tại Bến Tre, sản phẩm sầu riêng cấp đông mang thương hiệu DuriVy do Công ty TNHH Xuất nhập khẩu trái cây Chánh Thu triển khai đã đạt chuẩn OCOP 5 sao cấp quốc gia vào ngày 4/7/2024. Công nghệ được sử dụng là cấp đông bằng nitơ lỏng nhằm giữ nguyên dưỡng chất, màu sắc và hương vị tự nhiên. Sản phẩm này không chỉ phục vụ thị trường trong nước mà đã được xuất khẩu sang nhiều thị trường quốc tế (Mỹ, Trung Quốc, châu Âu…).

Ở Đồng Nai, tính đến ngày 19/11/2024, toàn tỉnh có 248 sản phẩm OCOP của 149 chủ thể. Trong đó có 209 sản phẩm đạt 3 sao, 39 sản phẩm đạt 4 sao.

Có thể khẳng định các chính sách hỗ trợ từ Chính phủ đã tạo nên một hệ sinh thái phát triển đồng bộ cho sản phẩm OCOP - từ quy chuẩn hóa, hoàn thiện chất lượng, nâng tầm thương hiệu đến xúc tiến thương mại và mở rộng thị trường. Đây chính là yếu tố quan trọng giúp đặc sản địa phương không chỉ giữ vững bản sắc mà còn được thổi một luồng sinh khí mới, vươn ra thị trường rộng lớn hơn.

Thứ nhất, chuẩn hóa sản phẩm đã trở thành công cụ mạnh mẽ giúp nâng cao uy tín. Việc áp dụng bộ tiêu chí OCOP, gắn với tiêu chuẩn an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và bao bì chuyên nghiệp, giúp sản phẩm dễ dàng được đánh giá, phân hạng sao và tạo niềm tin cho người tiêu dùng. “Ngôi sao OCOP” như một chứng chỉ chất lượng, giúp sản phẩm địa phương có “giấy thông hành” vào siêu thị, trung tâm thương mại và thị trường online.

Thứ hai, hỗ trợ thương mại và chuyển đổi số mở ra kênh tiêu thụ đa dạng hơn. Từ cửa hàng OCOP, hệ thống phân phối hiện đại đến các sàn thương mại điện tử, sản phẩm đặc sản địa phương giờ đây có thể tiếp cận người tiêu dùng trên phạm vi toàn quốc, thậm chí quốc tế. Việc ứng dụng chuyển đổi số - dán mã QR, truy xuất nguồn gốc, xây dựng gian hàng số - cũng góp phần tăng cường minh bạch và quảng bá hiệu quả hơn. Đây là xu hướng tất yếu trong bối cảnh thị trường tiêu dùng ngày càng ưu tiên tính tiện lợi, minh bạch và độ tin cậy.

Thứ ba, liên kết chuỗi giá trị giúp ổn định đầu vào và nâng cao giá trị đầu ra. Việc xây dựng vùng nguyên liệu ổn định, sản xuất theo chuỗi liên kết giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp không chỉ giảm rủi ro về nguồn cung mà còn mở ra cơ hội nâng cấp quy mô, chuẩn hóa quy trình và giảm chi phí trung gian. Chuỗi liên kết chặt chẽ tạo nên sự đồng nhất về chất lượng, giúp sản phẩm đáp ứng yêu cầu nghiêm ngặt của thị trường trong nước và xuất khẩu.

Có thể nói, tất cả những yếu tố trên đã hình thành một chuỗi tuần hoàn sản xuất - tiêu thụ - phát triển bền vững. Khi sản phẩm được chuẩn hóa, thị trường mở rộng; khi thị trường mở rộng, sản xuất được nâng cấp và đầu tư bài bản hơn; và khi chuỗi giá trị được củng cố, sản phẩm tiếp tục giữ được bản sắc nhưng ngày càng giàu giá trị kinh tế.

Nhìn lại chặng đường hơn 7 năm triển khai, có thể thấy Chương trình OCOP đã tạo ra những dấu ấn rất rõ nét trong phát triển kinh tế nông thôn, nâng tầm sản phẩm đặc sản địa phương và thúc đẩy sự chuyển dịch mạnh mẽ từ sản xuất nhỏ lẻ sang kinh tế hàng hóa hiện đại.

Thành quả lớn nhất chính là vượt xa chỉ tiêu ban đầu. Tính đến hết năm 2025, cả nước đã có khoảng 17.300-17.400 sản phẩm OCOP đạt chuẩn từ 3 sao trở lên, thuộc hơn 9.300 chủ thể tham gia. Hệ sinh thái OCOP ngày càng hoàn thiện với hàng trăm điểm giới thiệu và bán sản phẩm, cùng hơn 600 mô hình du lịch nông nghiệp - nông thôn gắn với trải nghiệm và tiêu thụ sản phẩm OCOP. Đây là những kết quả vượt xa mục tiêu đặt ra ban đầu của giai đoạn 2021-2025.