[eMagazine] Lực đẩy FTA trong biến động thương mại toàn cầu: Thực tiễn tận dụng CPTPP tại thị trường Canada

Theo thông tin được Thương vụ Việt Nam tại Canada chia sẻ tại Hội nghị giao ban Xúc tiến thương mại với hệ thống thương vụ Việt Nam tại nước ngoài tháng 6/2025, trong bối cảnh xung đột thương mại với Hoa Kỳ leo thang và triển vọng kinh tế toàn cầu đối mặt nhiều bất ổn, hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa của Canada trong năm 2025 được dự báo sẽ đồng loạt sụt giảm ở cả hai chiều.

Căng thẳng thương mại với đối tác thương mại lớn nhất là Hoa Kỳ đã khiến gián đoạn trong chuỗi cung ứng, làm gia tăng chi phí và tạo ra rào cản đối với dòng chảy hàng hóa qua biên giới hai nước. Đồng thời, sự suy yếu của môi trường kinh doanh nội địa cũng góp phần làm trầm trọng thêm tình hình. Các chỉ số kinh tế chủ chốt cho thấy niềm tin của doanh nghiệp và người tiêu dùng Canada đang suy giảm.

Thương vụ Việt Nam tại Canada dẫn số liệu của Canada cho biết, xuất khẩu của Canada sang Hoa Kỳ trong 4 tháng đầu năm đạt 146 tỷ USD, vẫn tăng 2,9% so với cùng kỳ năm trước, phản ánh việc các doanh nghiệp tận dụng thời gian để tăng cường xuất khẩu hàng hoá nhằm tránh các tác động khi thuế quan đi vào hiệu lực. Tuy nhiên, so với mức tăng 9,4% hồi tháng 3/2025, số liệu xuất khẩu của Canada sang Hoa Kỳ của tháng 4/2025 đã bớt khả quan. Để bù lại, xuất khẩu của Canada trong 4 tháng đầu năm đã tăng mạnh ở hầu hết các thị trường quan trọng khác. Điều này phản ánh rõ rệt xu hướng chuyển dịch thương mại của Canada sang các thị trường đối tác truyền thống ngoài Hoa Kỳ, để đối phó với tác động của thuế quan.

Những biến động phức tạp trong thương mại toàn cầu thời gian qua, cùng những chính sách thương mại mới của các đối tác lớn như việc Hoa Kỳ áp thuế quan đối ứng với các đối tác đã gióng lên cảnh báo Chính phủ và doanh nghiệp Canada về tình trạng kém sử dụng, khai thác ưu đãi theo Hiệp định Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) nói riêng và các FTA khác nói chung.

Theo thống kê của cơ quan chức năng Canada, tổng kim ngạch thương mại 4 tháng đầu năm 2025 của Canada với khối CPTPP đạt 43,4 tỷ USD, tăng gần 7% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, xuất khẩu của Canada sang CPTPP đạt 16,2 tỷ USD, tăng 11.1%, nhập khẩu từ CPTPP đạt 27,2 tỷ USD, tăng 4.6%. Xuất khẩu của Canada sang CPTPP chiếm 8% tổng kim ngạch xuất khẩu của Canada, trong khi nhập khẩu từ CPTPP chiếm 15% tổng nhập khẩu của Canada.

Trong số các nước CPTPP, Vương quốc Anh, Australia, Singapore, Malaysia, Peru và Việt Nam là các nước khai thác tốt nhất hiệp định để thúc đẩy thương mại với Canada (cả xuất khẩu và nhập khẩu đều tăng). Anh, Singapore, Chile, Malaysia là những thị trường mà Canada tăng xuất khẩu mạnh nhất trong 4 tháng đầu năm (lần lượt là 26,9%, 80,7%, 36,4% và 14,7%). 

Ở chiều ngược lại, Canada tăng nhập khẩu mạnh nhất từ các thị trường Australia, New Zealand, Malaysia, Chile, Việt Nam (với mức tăng trưởng tương ứng lần lượt là 36,6%, 22,5%, 21,1%, 17,1% và 17%). Khối CPTPP là thị trường đứng thứ 2 của Canada cả về xuất khẩu và nhập khẩu của Canada, chỉ sau Hoa Kỳ và trên Trung Quốc. 

Theo nghiên cứu năm 2024 của Thương vụ Việt Nam tại Canada dựa trên số liệu khai hải quan của hàng hóa Việt Nam vào địa bàn Canada, mới có 18% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sử dụng form CPTPP, phần còn lại vẫn sử dụng thuế ưu đãi tối huệ quốc cho thành viên WTO (MFN) và cá biệt vẫn dùng ưu đãi thuế quan phổ cập GSP (cho đến tháng 12/2024 khi Canada chấm dứt quy chế GSP cho Việt Nam).

Nhu cầu đa dạng hóa thị trường trong bối cảnh thương mại biến động đang đặt các doanh nghiệp Canada trước nhu cầu tìm kiếm nguồn cung đầu vào cho các sản phẩm từ khu vực CPTPP để thỏa mãn nguyên tắc xuất xứ CPTPP, từ đó dễ dàng thâm nhập các thị trường mới ở CPTPP, trong đó có Việt Nam. Cơ cấu mặt hàng/nguyên liệu đầu vào của hai nước là bổ trợ chứ không cạnh tranh nên chuỗi sản xuất của hai nước có nhiều cơ hội để cùng hợp tác và thực tế.

Trong những tháng gần đây, số liệu nhập khẩu của hai nước thể hiện rõ sự chuyển hướng gia tăng nhập khẩu đối với các mặt hàng nguyên liệu sản xuất. Theo số liệu của cơ quan sở tại Canada công bố ngày 7/6/2025, 4 tháng đầu năm 2025, Việt Nam đã xuất khẩu được 3,7 tỷ USD vào Canada, tăng 17% so với cùng kỳ năm trước, đưa Việt Nam trở thành thị trường có tăng trưởng xuất khẩu vào Canada tốt thứ hai sau Brazil trong số 10 đối tác hàng đầu của Canada.

Hầu hết các mặt hàng chủ lực của ta đều có tăng trưởng rất tốt sang địa bàn này, trong đó nhiều mặt hàng có tăng trưởng trên hai chữ số. Tiếp đà tăng trưởng từ tháng 3/2025, các mặt hàng của khu vực doanh nghiệp Việt Nam như dệt may, da giày, nội thất, đồ chơi, thủy sản đều ghi nhận tăng trưởng so với cùng kỳ (lần lượt là 13,5%, 22,7%, 23,1%, 17,4%, 23,1%). Mặt hàng máy móc lò phản ứng (HS 84) tiếp tục có sự tăng trưởng mạnh (30,2%) so với cùng kỳ. Các mặt hàng nguyên liệu đầu vào như nhựa, cao su, đồng, đá, xi măng đều có tăng trưởng tốt hai chữ số, trong khi xuất khẩu mặt hàng sắt thép và sản phẩm từ sắt thép vẫn giảm tiếp tục xu hướng giảm mạnh (-40,5% và -14,5%). Xuất khẩu hầu hết các mặt hàng nông thủy hải sản như: trái cây, tôm cá đông lạnh, thực phẩm chế biến, chè, cà phê, gia vị đều duy trì tăng trưởng tốt, chỉ có mặt hàng rau củ quả chế biến giảm nhẹ so với cùng kỳ (-1,2%).

Về nhập khẩu, theo số liệu của Hải quan Việt Nam, tính đến hết tháng 4/2025, nhập khẩu của Việt Nam từ Canada đạt 261,3 triệu USD, tăng 7,8% so với cùng kỳ. Trong đó, các mặt hàng nhập khẩu quan trọng đạt tăng trưởng tốt có thể kể đến: lúa mì (37,8%), đậu tương (37,7%), chất dẻo nguyên liệu (56,3%), gỗ và sản phẩm gỗ (66,2%), sắt thép các loại (110,7%), trong khi một số mặt hàng ghi nhận tăng trưởng giảm như: thủy sản (-16,6%), rau quả (-9%), phân bón (-67,4%), sản phẩm hoá chất (-32,3%), dược phẩm (-21,3%), thức ăn gia súc (-10,4%).

Ngày 31/7/2025 (giờ Hoa Kỳ), Tổng thống Donald Trump đã ký sắc lệnh hành pháp áp đặt thuế quan mới đối với hàng hóa nhập khẩu từ nhiều quốc gia, trong đó mức thuế với Canada tăng từ 25% lên 35% và bắt đầu áp dụng từ ngày 1/8/2025.

Theo nhận định, việc áp thuế của Hoa Kỳ sẽ đẩy nền kinh tế Canada vào lạm phát, suy thoái, gây mất khả năng chi tiêu của người dân và đầu tư của doanh nghiệp, cũng như tạo tâm lý chờ đợi, chần chừ ra các quyết định lớn ở tầm quốc gia cho đến tầm hộ gia đình. Tình trạng biến động hiện nay khiến các doanh nghiệp Canada ngưng các quyết định đầu tư, người dân Canada sẽ thắt chặt hầu bao, dự báo sẽ ảnh hưởng ngay lập tức đến nhu cầu đối với các nhóm mặt hàng mà Việt Nam có thế mạnh như quần áo, đồ điện tử, nội thất, giày dép…

Trong khi đó, Canada và Hoa Kỳ vốn có sự liên thông chặt chẽ với quyết định mua hàng phần lớn do chủ chuỗi kinh doanh đặt ở Hoa Kỳ quyết định, hiện nay cứ 4/10 USD hàng Việt Nam nhập khẩu vào Canada là qua Hoa Kỳ. Các diễn biến này về dài hạn đều có thể có tác động tiêu cực đến xuất khẩu của Việt Nam vào thị trường Canada. 

Sự phụ thuộc của chuỗi cung ứng Bắc Mỹ vào thị trường Hoa Kỳ đang đặt ra cho các doanh nghiệp và các cơ quan thương mại trước một nhiệm vụ cấp thiết là phải có các giải pháp ứng phó để đảm bảo hàng hoá phụ thuộc vào các nhà nhập khẩu Hoa Kỳ để vào Canada tiếp tục đến được thị trường Canada, đồng thời nhanh chóng nắm bắt khoảng trống thị trường.

Để hỗ trợ thiết thực và có cơ sở cho các quyết định chuyển dịch của doanh nghiệp về dài hạn, Thương vụ Việt Nam tại Canada kiến nghị cần có sự tham gia vào cuộc và phối hợp hỗ trợ thông tin của nhiều cơ quan. Theo đó, Cục Thuế cần phân tích các mức thuế Hoa Kỳ sẽ áp dụng với mỗi nước theo từng mã HS, bao gồm cả các thuế trước đó để có cơ sở hỗ trợ doanh nghiệp đánh giá khả năng cạnh tranh với các nước khác; Cục Hải quan cần hỗ trợ thông tin về danh mục các doanh nghiệp nhập khẩu của từng thị trường đã nhập hàng từ Việt Nam từ 10 năm gần đây, phối hợp tính giá trị xuất khẩu trung chuyển, điểm đến cuối cùng của hàng Việt Nam để có cơ sở triển khai các biện pháp xúc tiến phù hợp, đẩy mạnh công tác hỗ trợ các doanh nghiệp sử dụng các ưu đãi xuất xứ; Cục Đầu tư nước ngoài cần hỗ trợ thông tin về danh mục các nhà đầu tư nước ngoài của từng nước vào Việt Nam theo ngành nghề (và cả danh mục các nhà đầu tư của Việt Nam vào từng nước theo ngành nghề) để có hướng vận động/kết nối phù hợp theo định hướng tăng cường liên kết…

Về phần mình, Thương vụ Việt Nam tại Canada định hướng sẽ tiếp tục hỗ trợ  thông tin đến các doanh nghiệp thông qua việc thường xuyên phân tích, tổng hợp, đánh giá tình hình của địa bàn, các quy định mới và cập nhật trên trang web của Thương vụ để các doanh nghiệp có thêm cơ sở thông tin để quyết định kinh doanh. Thương vụ thường xuyên cập nhật tình hình các vụ việc phòng vệ thương mại mà Canada tiến hành với các nước và các thay đổi chính sách trong lĩnh vực phòng vệ thương mại để các doanh nghiệp và hiệp hội kịp thời điều chỉnh chiến lược đối phó.

Hiện nay, Thương vụ đang nỗ lực tháo gỡ các rào cản thương mại trong đó có việc vận động ký kết thoả thuận song phương về đơn giản hoá nguyên tăc xuất xứ cho mặt hàng dệt may; vận động mở cửa thị trường thịt trứng sữa, đặc biệt là sản phẩm thịt chế biến của Việt Nam. Thương vụ sẽ tích cực phối hợp với các tổ chức viện trợ phát triển của Canada để tìm kiếm các dự án hỗ trợ nâng cao năng lực thể chế cho các cơ quan trong nước, các hiệp hội ngành hàng và các doanh nghiệp, trong đó có cả việc tổ chức các đoàn mua hàng vào Việt Nam; đặc biệt trong bối cảnh hiện nay, đặt trọng tâm vào việc vận động chuyên gia/dự án phát triển công cụ hỗ trợ phân loại mã HS và xác định xuất xứ và công cụ tính toán xuất xứ đầu vào trong sản xuất thoả mãn FTAs.

Tham tán thương mại Việt Nam tại Canada cũng nhấn mạnh, câu chuyện tận dụng FTAs tại Canada không phải chỉ đơn giản là tăng tỷ lệ sử dụng từ 18% lên cao hơn nữa hay khai thác các ưu đãi về thuế để nhằm thúc đẩy xuất khẩu ngắn hạn mà để vận dụng FTAs trong chiến lược sản xuất, tối ưu hoá chiến lược tìm nguồn cung đầu vào và đảm bảo đáp ứng các quy tắc xuất xứ nhằm nâng cao tính cạnh tranh. Hiện nay, ngay cả đối với một số sản phẩm dù sử dụng form ưu đãi CPTPP hay MFN vẫn được hưởng thuế bằng 0% để vào Canada thì việc sử dụng form CPTPP cũng có lợi ích ở thị trường Canada vì các nhà sản xuất Canada đang rất quan tâm sử dụng hàm lượng giá trị khu vực (RVC) trong chiến lược mua đầu vào nhằm tận dụng nguyên tắc xuất xứ cộng gộp (cumulative origin) trong sản xuất để xuất khẩu sang các thị trường mà cả Canada và Việt Nam cùng có Hiệp định thương mại tự do.