[eMagazine] Ngành điện tử chuyển mình dưới áp lực địa chính trị: Xanh hóa chuỗi cung ứng để giữ vững vị thế Việt Nam

Ngành điện tử Việt Nam đang bước vào một giai đoạn mang tính quyết định khi bối cảnh địa chính trị toàn cầu liên tục thay đổi, xu hướng chuyển đổi xanh lan rộng trên phạm vi quốc tế và tiêu chuẩn sản xuất bền vững trở thành yêu cầu bắt buộc.

Với vai trò là một trong những ngành mũi nhọn, đóng góp gần 30% tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước, ngành điện tử không thể đứng ngoài áp lực dịch chuyển chuỗi cung ứng và các tiêu chuẩn môi trường khắt khe từ các thị trường xuất khẩu trọng điểm như EU, Mỹ, Nhật Bản hay Hàn Quốc.

Điều này đòi hỏi một sự chuyển mình có tính chiến lược, nhìn xa hơn lợi thế chi phí và hướng đến yếu tố bền vững, minh bạch, trách nhiệm và tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế.

Những biến động địa chính trị trong những năm gần đây đã làm thay đổi sâu sắc cấu trúc chuỗi cung ứng điện tử toàn cầu. Từ chiến lược tự chủ công nghệ của Mỹ, chính sách an ninh kinh tế của Nhật Bản đến yêu cầu tăng cường truy xuất nguồn gốc của EU, tất cả đang tái định vị lại hoạt động sản xuất ở nhiều khu vực. Việt Nam - một trong những trung tâm sản xuất và lắp ráp điện tử lớn của châu Á - không nằm ngoài xu thế đó.

Bà Đỗ Thị Thúy Hương - Ủy viên Ban Chấp hành Hiệp hội Doanh nghiệp Điện tử Việt Nam (VEIA) nhận định, những biến động địa chính trị phức tạp đang tác động đến chuỗi cung ứng toàn cầu, trong đó Việt Nam, một trung tâm sản xuất điện tử quan trọng không phải là ngoại lệ.

Theo đại diện VEIA, các yêu cầu từ những thị trường xuất khẩu trọng điểm như EU, Mỹ và Nhật Bản đang ngày càng khắt khe hơn về tiêu chuẩn xanh. Từ cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU đến các cam kết Net Zero của các tập đoàn khổng lồ như Apple, Samsung hay Intel, những áp lực này không chỉ là thách thức mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc.

Thật vậy, các thị trường xuất khẩu chủ lực đang đồng loạt nâng tiêu chuẩn xanh lên một mức cao chưa từng có. EU khởi động Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), áp thuế carbon lên hàng hóa nhập khẩu dựa trên lượng phát thải. Mỹ yêu cầu minh bạch hóa phát thải trong toàn bộ chuỗi cung ứng. Nhật Bản và Hàn Quốc triển khai hệ thống quản trị vòng đời sản phẩm theo mô hình phát thải thấp. Những yêu cầu này không chỉ tác động đến doanh nghiệp xuất khẩu trực tiếp, mà còn tạo áp lực lên toàn bộ hệ sinh thái doanh nghiệp phụ trợ, linh kiện và vật liệu.

Trong bối cảnh đó, việc vận hành theo mô hình “sản xuất truyền thống” tiêu hao năng lượng lớn, sử dụng vật liệu không tái chế, thiếu minh bạch về phát thải sẽ khiến doanh nghiệp mất lợi thế cạnh tranh. Các thị trường lớn ngày càng ưu tiên sản phẩm ít carbon, có khả năng truy xuất nguồn gốc và minh bạch trong toàn bộ chuỗi giá trị. Đây chính là thách thức nhưng cũng là cơ hội nếu doanh nghiệp biết nắm bắt để tái cấu trúc mô hình sản xuất theo hướng xanh hóa.

Nếu các chính sách xanh của chính phủ các nước tạo ra khung pháp lý ở tầm vĩ mô, thì các tập đoàn công nghệ toàn cầu chính là lực kéo mạnh nhất thúc đẩy doanh nghiệp phụ trợ phải chuyển đổi.

Theo bà Ngụy Thị Giang - Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc GREEN IN, những tập đoàn như Apple, Samsung, LG, Sony hay Panasonic đều đang dồn lực thực hiện các cam kết trung hòa carbon theo các mốc 2030, 2040 và 2050.

Khi các tập đoàn này công bố sử dụng 100% năng lượng tái tạo, tăng tỷ lệ vật liệu tái chế, hạn chế sử dụng hoá chất độc hại và giảm điện năng tiêu thụ trong sản phẩm, toàn bộ chuỗi cung ứng của họ cũng buộc phải tuân thủ các tiêu chuẩn tương ứng.

Một doanh nghiệp điện tử Việt Nam muốn trở thành nhà cung ứng cấp 1 hoặc cấp 2 phải chứng minh được khả năng giảm phát thải, giảm chi phí năng lượng và áp dụng thiết kế sinh thái.

Tác động của phát triển bền vững đối với ngành điện tử trong 50 năm tới sẽ là sâu sắc nhất trong lịch sử ngành. Áp lực từ các nhãn hàng buộc nhà cung ứng phải quản lý hóa chất độc hại theo chuẩn RoHS, giảm lượng nước thải và khí thải trong sản xuất, ứng dụng năng lượng tái tạo, áp dụng các hệ thống quản lý môi trường như ISO 14001 và từng bước chuyển sang mô hình tái chế - tái sử dụng trong hoạt động sản xuất. Điều này không chỉ để đáp ứng yêu cầu của đối tác, mà còn giúp doanh nghiệp giảm chi phí vận hành, giảm rủi ro pháp lý và nâng cao giá trị thương hiệu.

Trong bối cảnh các tập đoàn toàn cầu đều đòi hỏi minh bạch dữ liệu, doanh nghiệp Việt Nam cần nhanh chóng thiết lập hệ thống đo lường phát thải, báo cáo ESG và truy xuất nguồn gốc nguyên vật liệu theo chuẩn quốc tế. Đây là xu hướng không thể đảo ngược khi người tiêu dùng toàn cầu ngày càng ưu tiên sản phẩm thân thiện môi trường và nhiều quốc gia đang mở rộng phạm vi áp dụng thuế carbon.

Bên cạnh áp lực từ thị trường quốc tế, hệ thống pháp luật trong nước cũng đang đặt doanh nghiệp vào một lộ trình chuyển đổi xanh rõ ràng hơn. TS. Bùi Thanh Minh - Phó Giám đốc Văn phòng Ban Nghiên cứu Phát triển Kinh tế Tư nhân (Ban IV) cho biết, Việt Nam đang từng bước hoàn thiện khung pháp lý để đưa các ngành công nghiệp vào quỹ đạo phát triển bền vững.

Nghị định 06/2022 về giảm phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozone, cùng với Nghị định 119 sửa đổi, đã quy định cụ thể trách nhiệm kiểm kê khí nhà kính đối với nhiều lĩnh vực sản xuất. Quyết định 13/2024 của Thủ tướng Chính phủ đã công bố danh sách hơn 2.166 cơ sở phải thực hiện kiểm kê khí nhà kính định kỳ, trong đó ngành điện tử chiếm tỷ trọng lớn. Điều này phản ánh thực tế rằng ngành điện tử, với đặc thù tiêu thụ năng lượng cao, đang góp phần đáng kể vào tổng lượng phát thải quốc gia.

Bên cạnh đó, hệ thống quy chuẩn về khí thải công nghiệp, giới hạn hóa chất độc hại trong sản phẩm điện tử, trách nhiệm tái chế theo cơ chế EPR, đánh giá tác động môi trường và yêu cầu sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả đang được triển khai đồng bộ. Đây là những quy định mà doanh nghiệp không thể né tránh. Theo TS. Minh, yêu cầu kiểm kê, đo lường, báo cáo khí nhà kính sẽ dần trở thành chuẩn mực bắt buộc đối với mọi doanh nghiệp công nghiệp, tương tự như việc tuân thủ quy chuẩn chất lượng sản phẩm.

Việc tuân thủ hệ thống pháp lý này không chỉ giúp Việt Nam thực hiện cam kết tại COP26 và COP28, mà còn giúp ngành điện tử nâng cao năng lực cạnh tranh, giảm phát thải và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị công nghệ cao. Các chính sách trong nước đang tiến dần đến tiêu chuẩn quốc tế, tạo điều kiện để doanh nghiệp Việt Nam không bị “lệch nhịp” trong môi trường thương mại toàn cầu.

Theo phân tích của Ban IV, đa số doanh nghiệp điện tử Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn đầu của chuyển đổi xanh. Việc thiếu dữ liệu phát thải, hạn chế về công nghệ, vốn đầu tư thấp và thiếu nhân lực chuyên môn về ESG là những khó khăn phổ biến. Tuy nhiên, chuyển đổi xanh không phải là quá trình diễn ra tức thời, mà là lộ trình dài hạn có thể bắt đầu từ những bước nhỏ nhưng phải đúng hướng.

Doanh nghiệp cần thiết lập hệ thống đo lường và kiểm kê khí nhà kính để nhận diện “bức tranh carbon” của chính mình. Từ đó, họ có thể xây dựng kế hoạch giảm phát thải, chuyển đổi thiết bị theo hướng tiết kiệm năng lượng, ứng dụng năng lượng tái tạo và tối ưu hóa quy trình vận hành bằng các giải pháp chuyển đổi số.

Việc cải tiến thiết kế sản phẩm theo hướng thân thiện môi trường, tăng tỷ lệ vật liệu tái chế và tham gia vào các mô hình kinh tế tuần hoàn cũng giúp doanh nghiệp đáp ứng yêu cầu của đối tác và giảm chi phí sản xuất.

TS. Minh cho rằng sự dịch chuyển trong xu hướng đầu tư toàn cầu cho thấy các nhà đầu tư đang coi trọng tài sản vô hình như ESG, minh bạch dữ liệu và quản trị rủi ro hơn bao giờ hết. Một doanh nghiệp tuân thủ tốt ESG có thể được định giá cao hơn, tiếp cận được nguồn vốn ưu đãi từ các quỹ đầu tư xanh và tiếp tục mở rộng chuỗi giá trị theo hướng bền vững.

Giai đoạn 2026 - 2030 được dự báo là thời kỳ mà chuyển đổi xanh không chỉ diễn ra mạnh mẽ mà còn trở thành yếu tố bắt buộc trong mọi khâu của chuỗi giá trị điện tử, từ thiết kế sản phẩm, vật liệu đầu vào, quy trình sản xuất, vận hành nhà máy đến quản lý vòng đời sản phẩm.

Các thị trường trọng điểm như EU và Mỹ sẽ hoàn thiện cơ chế đánh thuế carbon và yêu cầu bắt buộc về công bố dấu chân carbon (PCF). Nhiều nhóm sản phẩm điện tử được dự báo sẽ nằm trong danh mục chịu tác động trực tiếp của CBAM mở rộng. Hệ thống tiêu chuẩn xanh của Nhật Bản và Hàn Quốc sẽ áp dụng sâu hơn ở cấp chuỗi cung ứng, yêu cầu đánh giá vòng đời sản phẩm (LCA) được thực hiện bắt buộc đối với linh kiện và thiết bị điện tử.

Bối cảnh dịch chuyển chuỗi cung ứng theo hướng “đa dạng hóa rủi ro” và “friendshoring” sẽ tiếp tục đưa Việt Nam vào vị trí quan trọng trong bản đồ sản xuất điện tử toàn cầu. Tuy nhiên, doanh nghiệp chỉ có thể nắm bắt được cơ hội này khi chứng minh được khả năng giảm phát thải, sử dụng năng lượng tái tạo và tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn môi trường - xã hội - quản trị. Những doanh nghiệp phát thải cao hoặc không có báo cáo ESG chuẩn hóa nguy cơ bị loại khỏi danh sách nhà cung ứng của nhiều tập đoàn đa quốc gia từ 2027 đến 2030.

Trong nước, các yêu cầu kiểm kê khí nhà kính sẽ mở rộng ra nhiều nhóm ngành và nhiều cấp độ chuỗi cung ứng hơn. Lộ trình thị trường carbon nội địa dự kiến vận hành thử vào cuối thập niên này sẽ đặt doanh nghiệp vào áp lực lớn hơn trong việc kiểm soát phát thải. EPR tái chế cho sản phẩm điện tử cũng bước sang giai đoạn siết chặt theo tỷ lệ bắt buộc cao hơn, đòi hỏi doanh nghiệp phải tăng đầu tư vào tái chế, tái sử dụng và thiết kế xanh.

Theo các chuyên gia, nhìn tổng thể, giai đoạn 2026 - 2030 sẽ là thời điểm mà ngành điện tử Việt Nam phải “tăng tốc bắt buộc” trong xanh hóa. Doanh nghiệp nào chủ động đầu tư công nghệ sạch, xây dựng hệ thống quản trị ESG và minh bạch hóa dữ liệu sẽ không chỉ trụ vững mà còn nâng tầm vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Ngược lại, doanh nghiệp chậm thích ứng sẽ bị giảm đơn hàng, tăng chi phí carbon và nguy cơ bị loại khỏi cuộc chơi.

Do đó, doanh nghiệp Việt Nam không nên chờ lớn mới xanh, mà phải xanh để lớn. Chỉ khi doanh nghiệp chủ động đầu tư vào hệ thống quản trị, đổi mới công nghệ, sử dụng năng lượng sạch và tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường, họ mới có thể đứng vững trong dòng chảy xanh toàn cầu. Chuyển đổi xanh vì vậy không phải là chi phí, mà là khoản đầu tư cần thiết để doanh nghiệp nắm bắt cơ hội, nâng cao giá trị và phát triển bền vững trong dài hạn.

Trong bối cảnh cạnh tranh quốc tế đang thay đổi từng ngày, những doanh nghiệp điện tử dám chủ động chuyển đổi, dám đi trước trong xanh hóa chuỗi cung ứng sẽ là những doanh nghiệp góp phần đưa Việt Nam lên một vị thế cao hơn trong bản đồ sản xuất điện tử toàn cầu.