Sự hình thành, phát triển của tổ chức xã hội trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Sự hình thành của các Hội Bảo vệ người tiêu dùng là một trong những kết quả rõ nét, cụ thể, minh họa cho kết quả đạt được của các Hội. Theo đó, từ năm 1991, Việt Nam đã có Hội khoa học kỹ thuật về Tiêu chuẩn hoá, Đo lường, Chất lượng và Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam, gọi tắt là Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam (Vinastas). Giai đoạn 1999 - 2010, Việt Nam đã hình thành được 30 Hội Bảo vệ người tiêu dùng hoạt động trong phạm vi các tỉnh, thành phố và 01 Hội Vinastas hoạt động trên phạm vi cả nước.
Tới năm 2011, thời điểm Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có hiệu lực thi hành, số lượng Hội trên cả nước đã đạt con số 44 Hội, sau đó, trong các năm tiếp theo, trung bình hàng năm đều có Hội Bảo vệ người tiêu dùng được thành lập tại các tỉnh, thành phố.
Theo Khoản 1, Điều 27 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tổ chức xã hội tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng là tổ chức xã hội thành lập theo quy định của pháp luật và hoạt động theo điều lệ được tham gia hoạt động bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Hoạt động của các Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được chủ yếu quy định tại các văn bản quy phạm pháp luật sau: Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010, Nghị định số 45/2010/NĐ-CP, và Nghị định số 99/2011/NĐ-CP.
Trên thực tế Việt Nam hiện nay, để tạo thuận lợi cho quá trình hoạt động và tập hợp được lực lượng đông đảo người tiêu dùng tham gia, các tổ chức xã hội tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng thường được lấy với tên gọi ngắn gọn là Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Tính tới cuối năm 2020, Việt Nam hiện đã có 56 Hội Bảo vệ người tiêu dùng, trong đó, có 1 Hội Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam (tên viết tắt là Vicopro – được tách ra từ Hội Vinastas từ năm 1999) hoạt động trên phạm vi cả nước.
Vai trò của tổ chức xã hội trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Với tư cách là một trong những thiết chế thực thi pháp luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có những vai trò sau:
Thứ nhất, thực hiện và bảo đảm cho các quy định của pháp luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được tuân thủ và tôn trọng trên thực tế. Hệ thống pháp luật đã quy định đầy đủ các quyền năng cho việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, nhưng nếu không có các tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, khó có thể đảm bảo cho các quy định pháp luật đi vào đời sống và thực thi những quyền năng của người tiêu dùng. Điều này được chứng minh qua thực tiễn đảm bảo quyền lợi của người tiêu dùng trong nhiều năm qua, đặc biệt là các tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ (gọi chung là doanh nghiệp) thường nâng cao trách nhiệm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng hơn khi tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng lên tiếng.
Trong những vai trò trên, đáng chú ý là vai trò của Hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong việc bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, thông qua việc Hội Bảo vệ người tiêu dùng đại diện người tiêu dùng khởi kiện hoặc tự mình khởi kiện vì lợi ích của người tiêu dùng.
Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Hội Bảo vệ người tiêu dùng quy định rất rõ 5 nguyên tắc: Tự nguyện, tự quản; Dân chủ, bình đẳng, công khai, minh bạch; Tự bảo đảm kinh phí hoạt động; Không vì mục đích lợi nhuận. Tuân thủ Hiến pháp, pháp luật và Điều lệ Hội. Trên cơ sở các nguyên tắc này, vai trò đại diện người tiêu dùng khởi kiện hoặc tự mình khởi kiện vì lợi ích của người tiêu dùng của Hội Bảo vệ người tiêu dùng trong các vụ việc tranh chấp tiêu dùng đã được Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng quy định. Đây là một trong những điểm tiến bộ của Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng so với Pháp lệnh bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999.
Hội Bảo vệ người tiêu dùng có quyền đồng thời có trách nhiệm đại diện người tiêu dùng khởi kiện hoặc tự mình khởi kiện vì lợi ích công cộng. Theo Điều 24 Nghị định số 99/2011/NĐ-CP, Hội Bảo vệ người tiêu dùng tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được quyền tự mình khởi kiện vụ án bảo vệ người tiêu dùng vì lợi ích công cộng khi đáp ứng các điều kiện sau:
- Được thành lập hợp pháp theo quy định của pháp luật.
- Có tôn chỉ, mục đích hoạt động vì quyền lợi của người tiêu dùng hoặc vì lợi ích công cộng liên quan đến quyền lợi người tiêu dùng.
- Có thời gian hoạt động tối thiểu là ba (03) năm tính từ ngày tổ chức xã hội được thành lập đến ngày tổ chức xã hội thực hiện quyền tự khởi kiện.
- Có phạm vi hoạt động từ cấp tỉnh trở lên.
Khi tự mình khởi kiện vụ án bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng vì lợi ích công cộng, tổ chức xã hội tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có nghĩa vụ sau: Thông báo thông tin về nội dung vụ án theo quy định tại Điều 44 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng; Đảm bảo quyền tham gia vụ án của những người tiêu dùng có liên quan đến vụ án; Chịu các chi phí phát sinh trong quá trình khởi kiện. Trường hợp tổ chức xã hội đã thực hiện việc khởi kiện vụ án bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, các tổ chức xã hội liên quan có quyền và nghĩa vụ phối hợp với tổ chức xã hội đã khởi kiện để thu thập chứng cứ, cung cấp thông tin và các hoạt động khác liên quan đến quá trình tố tụng.
Thứ hai, tổ chức xã hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng như một địa chỉ tin cậy để người tiêu dùng có thể nhận được sự tư vấn, hỗ trợ và tìm kiếm sự bảo vệ quyền lợi của mình. Trong quan hệ tiêu dùng, một trong những đặc điểm nổi bật là sự yếu thế của người tiêu dùng so với tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh hàng hóa dịch vụ (doanh nghiệp). Để khắc phục phần nào sự bất cân xứng trong quan hệ tiêu dùng, vai trò của tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng rất quan trọng trong việc tiếp thêm “sức mạnh” cho người tiêu dùng bằng cách: tư vấn pháp lý, đại diện người tiêu dùng khởi kiện, hỗ trợ tiếp cận với các cơ quan có thẩm quyền,…
Theo Điều 28 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, các tổ chức xã hội tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có các chức năng và nội dung hoạt động như sau:
- Hướng dẫn, giúp đỡ, tư vấn người tiêu dùng khi có yêu cầu;
- Đại diện người tiêu dùng khởi kiện hoặc tự mình khởi kiện vì lợi ích công cộng;
- Cung cấp cho cơ quan quản lý nhà nước về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng thông tin về hành vi vi phạm pháp luật của tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hoá, dịch vụ;
- Độc lập khảo sát, thử nghiệm; công bố kết quả khảo sát, thử nghiệm chất lượng hàng hóa, dịch vụ do mình thực hiện; thông tin, cảnh báo cho người tiêu dùng về hàng hóa, dịch vụ và chịu trách nhiệm trước pháp luật về việc thông tin, cảnh báo của mình; kiến nghị cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử lý vi phạm pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng;
- Tham gia xây dựng pháp luật, chủ trương, chính sách, phương hướng, kế hoạch và biện pháp về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng;
- Thực hiện nhiệm vụ được cơ quan nhà nước giao;
- Tham gia tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật và kiến thức tiêu dùng.
Thứ ba, là tổ chức xã hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng có vai trò giám sát sự vận hành của thị trường, giám sát cách ứng xử của các nhà sản xuất, kinh doanh trên thị trường. Thông qua đó, vai trò của tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng giống như cánh tay nối dài của hệ thống các cơ quan nhà nước và là một bộ phận quan trọng trong hệ thống thiết chế bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Các doanh nghiệp có thể không quan tâm đến quyền lợi của một vài người tiêu dùng đơn lẻ, nhưng với sự hỗ trợ của tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, bản thân các doanh nghiệp buộc phải có những chính sách, hành động tuân thủ pháp luật và tránh xâm phạm đến quyền lợi người tiêu dùng. Bên cạnh đó, những vi phạm của doanh nghiệp đối với người tiêu dùng sẽ dễ dàng bị đưa ra xử lý khi đặt dưới sự giám sát của tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Những thành tựu và kết quả đạt được trong công tác thực thi trách nhiệm của tổ chức xã hội trong việc tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Trong thời gian vừa qua, các Hội đã có đóng góp tích cực, quan trọng trong việc tạo cầu nối giữa người tiêu dùng và cơ quan nhà nước thông qua việc thực hiện có hiệu quả các hoạt động như sau:
Đối với việc tham gia xây dựng pháp luật
Các Hội bảo vệ người tiêu dùng đã tham gia đóng góp ý kiến, gửi ý kiến phản biện hoặc trực tiếp tổ chức các hội thảo, hội nghị nhằm trao đổi, đánh giá và đề xuất các ý kiến tham gia vào việc xây dựng các các văn bản pháp luật. Kết quả cho thấy, từ năm 1992, các Hội Bảo vệ người tiêu dùng đã có 353 hoạt động đóng góp ý kiến vào dự thảo các văn bản pháp luật, trong đó, có nhiều văn bản quan trọng như: Hiến pháp năm 1992, trên 20 dự thảo Luật, Pháp lệnh, nhiều Nghị định của Chính phủ, thông tư của các Bộ, ban ngành,…
Đối với việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật, kiến thức tiêu dùng
Các Hội Bảo vệ người tiêu dùng đã tham gia tích cực, thường xuyên và có hiệu quả trong việc tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người tiêu dùng, đặc biệt là triển khai thực hiện công tác này tại các quận, huyện, vùng cao, vùng sâu nơi nguồn lực của các cơ quan nhà nước còn hạn chế và khó khăn. Hình thức tuyên truyền của các Hội đa dạng, phong phú, phù hợp với tình hình, hoàn cảnh của các địa bàn, trong đó, có nhiều sáng kiến đã được trao đổi và học tập giữa các địa phương, ví dụ, việc tổ chức xe tuyên truyền lưu động tại các chợ vùng cao, vùng sâu.
Đối tượng tuyên truyền của các Hội Bảo vệ người tiêu dùng thường hướng trực tiếp tới các người dân, đặc biệt là người dân tại các vùng sâu, vùng xa, nơi các hoạt động tuyên truyền của cơ quan nhà nước chưa triển khai thực hiện. Nội dung tuyên truyền của các Hội cũng thường xuyên tập trung vào các vấn đề tiêu dùng phát sinh trực tiếp trong đời sống sinh hoạt, kinh doanh của người dân (ví dụ: hàng giả, hàng không bảo đảm chất lượng; an toàn thực phẩm; giá cả; buôn lậu, quảng cáo, thương mại điện tử, bán hàng đa cấp…), do vậy, mang lại hiệu quả thiết thực và cụ thể cho người dân.
Đối với việc tư vấn, giải quyết khiếu nại
Thực tiễn cho thấy, công tác của Hội Bảo vệ người tiêu dùng tham gia giải quyết tranh chấp giữa người tiêu dùng và cá nhân, tổ chức sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ có tầm quan trọng vô cùng trong việc bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.
Công tác tư vấn giải quyết khiếu nại là một trong những công tác trọng tâm của Hội Bảo vệ người tiêu dùng, thu hút sự tham gia của cả hệ thống Hội Bảo vệ người tiêu dùng từ Trung ương đến địa phương. Với tôn chỉ và mục đích hoạt động vì quyền lợi người tiêu dùng, việc tham gia giải quyết tranh chấp giữa người tiêu dùng và cá nhân, tổ chức sản xuất, kinh doanh hàng hóa dịch vụ đã được các Hội Bảo vệ người tiêu dùng hết sức quan tâm, thực hiện nghiêm chỉnh, tận tâm, tận lực. Đặc biệt, Hội Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam đã duy trì tốt hoạt động của Văn phòng Tư vấn giải quyết khiếu nại cho người tiêu dùng tại một số địa bàn trọng điểm trên cả nước như Hà Nội, Đà Nẵng và Thành phố Hồ Chí Minh.
Tại các Hội tỉnh, thành phố, công tác tư vấn và giải quyết khiếu nại cũng diễn ra liên tục, ngày càng chuyên nghiệp, bám sát với tình hình địa phương. Tại một số tỉnh, thành phố đã đưa công tác giải quyết khiếu nại người tiêu dùng xuống tận các Hội, Chi hội cấp huyện để sát với người tiêu dùng hơn, thuận tiện hơn cho người tiêu dùng nông thôn và đạt kết quả đáng khích lệ. Hoặc một số Hội tỉnh duy trì đường dây nóng 24/24 tư vấn giải quyết khiếu nại, tạo điều kiện hết sức thuận tiện và nhanh chóng cho người tiêu dùng.
Trong giai đoạn 2017-2018, các Hội Bảo vệ người tiêu dùng trên cả nước đã tư vấn giải quyết 13.294 vụ khiếu nại. Tỷ lệ giải quyết thành công trên 80%. Kết quả triển khai công tác này tại các Hội đã góp phần vào thành quả chung của việc tiếp nhận, giải quyết khiếu nại, yêu cầu của người tiêu dùng trên cả nước.
Đối với việc khảo sát, giám định và phản biện xã hội
Trong giai đoạn 2011 – 2020, các Hội Bảo vệ người tiêu dùng đã tổ chức hàng chục cuộc khảo sát để cảnh báo cho người tiêu dùng và kiến nghị cơ quan nhà nước có thẩm quyền đối với nhiều vấn đề, cụ thể: khảo sát tồn dư hóa chất độc hại trong thịt lợn siêu nạc; về các mặt hàng sữa, Pin TOSIBA RO3-AA, dây điện bọc nhựa PVC, dây điện lưỡng kim nhôm bọc đồng; các chỉ tiêu kim loại nặng và vi sinh trong dầu gội đầu; nhóm hóa chất Beta-agonist trong thức ăn chăn nuôi, trong thịt lợn; chất làm sáng quang học tinopal trong bún, bánh phở; chất lượng mũ bảo hiểm; tồn dư hóa chất trong một số loại rau củ, quả trên thị trường…
Đối với việc thực hiện nhiệm vụ do cơ quan nhà nước giao, và thực hiện các đề tài và dự án
Theo Điều 27 Nghị định số 99/2011/NĐ-CP, tổ chức xã hội tham gia bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được thực hiện các nhiệm vụ gắn với nhiệm vụ của Nhà nước về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng khi có đủ các điều kiện sau đây: Được thành lập theo quy định của pháp luật; Có tôn chỉ, mục đích hoạt động vì bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng; Có thời gian hoạt động tối thiểu là một (01) năm; và Có phạm vi hoạt động từ cấp tỉnh trở lên.
Trong thời gian qua, các Hội Bảo vệ người tiêu dùng đã chủ động trong việc kết nối với các cơ quan nhà nước, xây dựng các đề án trình UBND các tỉnh, thành phê duyệt và trên cơ sở đó, cấp ngân sách nhà nước để giao các Hội thực hiện một số nhiệm vụ liên quan.
Theo khoản 3, Điều 1, Quyết định số 68/2010/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 01 tháng 11 năm 2010 về việc quy định hội có tính chất đặc thù, có các tiêu chí sau: Hoạt động vì mục tiêu xã hội, nhân đạo; Là hội của những đối tượng chịu nhiều khó khăn, thiệt thòi cần được xã hội, Nhà nước quan tâm, giúp đỡ, tạo điều kiện hoạt động; và Đã được Nhà nước hỗ trợ về kinh phí, điều kiện hoạt động trước ngày Nghị định số 45/2010/NĐ-CP có hiệu lực.
Tính tới năm 2011, đã có 7 Hội được tỉnh công nhận hội đặc thù là Bình Dương, Tiền Giang, Đồng Tháp, Khánh Hòa, Đắk Lắk, Cà Mau, Bến Tre. Đến năm 2016, ngoài 7 Hội đã được tỉnh công nhận hội đặc thù, giao nhiệm vụ, có một số Hội đã thường xuyên được tỉnh hỗ trợ kinh phí hoặc giao nhiệm vụ hàng năm là Kiên Giang, Long An, Trà Vinh, Bắc Giang, Hòa Bình, Hà Tĩnh, Lạng Sơn, Phú Yên, Đồng Nai, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Bình Thuận, Quảng Ninh.
Hội có tính chất đặc thù có quyền tham gia với các Bộ, cơ quan ngang Bộ xây dựng các cơ chế, chính sách liên quan trực tiếp đến chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn về lĩnh vực hoạt động của hội; tham gia thực hiện một số hoạt động quản lý nhà nước, dịch vụ công thuộc lĩnh vực hoạt động của hội theo quy định của pháp luật; tư vấn, phản biện và giám định xã hội các chính sách, chương trình, đề tài, dự án do cơ quan nhà nước yêu cầu về các vấn đề thuộc lĩnh vực hoạt động của hội theo quy định của Thủ tướng Chính phủ
Hội có tính chất đặc thù có các nghĩa vụ: tập hợp, nghiên cứu ý kiến, kiến nghị của các hội thành viên, hội viên theo chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của hội để tham gia vào các chương trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của đất nước; tập hợp các chuyên gia đầu ngành, các chuyên gia giỏi ở các hội thành viên và các tổ chức có liên quan để thực hiện nhiệm vụ được giao, thực hiện tư vấn, phản biện và giám định xã hội; tham gia xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến lĩnh vực hoạt động của hội theo quy định của pháp luật (Điều 34 Nghị định số 45/2010/NĐ-CP).
Tính chung trong giai đoạn 2016-2019, đã có trên 20 Hội địa phương được hỗ trợ kinh phí từ ngân sách để thực hiện nhiệm vụ nhà nước giao.
Các Hội Bảo vệ người tiêu dùng cũng đã chủ động nghiên cứu và thực hiện nhiều hoạt động nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, cụ thể: chương trình phát triển chuỗi rau an toàn giai đoạn 2011-2013; dự án “Nâng cao hiệu quả quản lý chất lượng mũ bảo hiểm cho người đi mô tô, xe máy” giai đoạn 2014-2015; dự án “Đóng góp cho việc soát xét, xây dựng một số văn bản chủ chốt để nâng cao hiệu quả và hiệu lực của quản lý chất lượng mũ bảo hiểm” giai đoạn 2016-2017; thực hiện cuộc vận động “Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam”.
Với tư cách là một trong những thiết chế bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, các tổ chức xã hội tham gia công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã phát triển, tích cực hoạt động, phát huy chức năng, nhiệm vụ, dần khẳng định vai trò là cầu nối giữa người tiêu dùng với cơ quan quản lý nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp.
Từ nhận thức được nâng lên, nhìn chung, cộng đồng doanh nghiệp đã có những chuyển biến cụ thể trong việc thực hiện các trách nhiệm bảo đảm quyền lợi người tiêu dùng. Công tác hội nhập quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng được đẩy mạnh hơn.
