Câu chuyện về những chiếc quạt tay

Những chiếc quạt giấy cổ nhất xuất hiện ở Ai Cập cách đây hơn 5.000 năm. Đó là những chiếc quạt phẩy lớn treo cao trong các lâu đài, cung điện, được những người hầu điều khiển bằng dây. Người ta đã tìm thấy 2 chiếc quạt được trang trí với nhiều vàng bạc, đá quý trong lăng mộ cổ. Những chiếc quạt tay làm bằng lông đà điểu châu Phi đã ra đời ở Xuđăng cách đây 4.000 năm.. Quạt của người La Mã và Hy Lạp được làm bằng lá sen, lông công, được sơn nhiều mầu sắc nhưng không thể xoè ra, gấp vào như quạt bây giờ mà rất cứng, có cán dài, phải có người hầu đứng phẩy quạt. Quạt tay bằng tre ra đời ở Nhật Bản thế kỷ thứ III trước Công nguyên và ở Trung Quốc thế kỷ II trước Công nguyên với nhiều mẫu mã đẹp, tinh xảo mà có thể xoè gấp duyên dáng, thanh lịch. Từ đó, quạt được dùng rộng rãi trong cung đình, trên sân khấu, trong đời thường… Vừa đài các, kiêu sa, vừa quyền uy, mạnh mẽ, các nhân vật nữ trong hoàng gia luôn sử dụng quạt giấy như một thú tiêu khiển, một thứ đồ trang sức không thể thiếu. Nhiều chiếc quạt được sản xuất ở Paris, rồi được chuyển đến bán ở Luân Đôn, Ma đơ rit, Rôm, Xanh- pe- tec- bua... Từ triều đại này đến triều đại khác, chiếc quạt đã ghi dấu bao câu chuyện lịch sử, bao gương mặt nổi tiếng.
Đó là ở châu âu, từ thế kỷ 18, kết hợp với khảm xà cừ cùng nhiều hoạ tiết được sơn, vẽ, quạt tay đã trở thành biểu tượng của cuộc sống xa hoa, quyền quý của giới quý tộc. Một điều vô cùng thú vị là quạt không chỉ là đồ trang sức của phái đẹp, nó còn là niềm say mê của rất nhiều bậc tu mi nam tử. Vua Louis VIII đặc biệt yêu thích vẻ đẹp của những chiếc quạt tay. Ông cho làm các chiếc quạt có nan bằng chất liệu ngà voi, được trạm trổ, cánh quạt bằng vải có gắn kim cương, vàng bạc. Khi xoè quạt ra là những bức tranh phong cảnh tuyệt đẹp, những buổi lễ thánh trang nghiêm với đường nét tinh xảo, độc đáo… hiện ra. Vua Louis XVI, Louis XVIII hay Charles X cũng rất mê quạt. Hoàng hậu Marie – Antoinette thường cho làm riêng những chiếc quạt bằng lông đà điểu châu Phi sang trọng. Bà đã tặng cho Công nương nước Nga – Catherin một chiếc quạt khi Công nương đến thăm nước Pháp. Gần như là một trào lưu, trên nhiều chiếc quạt hoàng gia áo, có hình ảnh Nữ hoàng Sissi nổi tiếng xinh đẹp, thông minh. Trong một buổi vũ hội ở xứ Monaco, bà hoàng Grace đã làm say lòng bao người khi bà bước ra duyên dáng trong chiếc váy hồng, nở nụ cười quyến rũ, đài các sau một chiếc quạt lông cùng gam mầu với chiếc váy. Còn Hoàng hậu Tây Ban Nha Sofie thì không mấy khi xuất hiện trước công chúng mà không có chiếc quạt yêu thích trên tay. Đức vua Vương quốc Bỉ Albert II thỉnh thoảng lại “nổi hứng” mượn quạt của Hoàng hậu Paola sử dụng một cách vô cùng hào hứng… Gần đây, trong một buổi dạ hội tổ chức ở thành phố Viên – nước áo, người ta ước tính có khoảng 500 nhân vật không rời tay khỏi chiếc quạt xinh xắn của mình. Mỗi người mỗi “gu”, mỗi giới mỗi phong cách, song, những ông hoàng bà chúa này đều có chung một điều là đều bị những chiếc quạt duyên dáng quyến rũ.
Ngoài giá trị mỹ thuật, mỗi chiếc quạt còn hàm chứa trong mình bề dầy của triết lý, lịch sử. Quạt có thể làm duyên trên tay các thiếu nữ, các đức ông hoặc trang trí trên tường như một bức tranh gợi mở. Cho dù treo tường hay cầm trên tay, thì ta đều cảm nhận rõ vẻ mềm mại, đung đưa theo gió của những hoạ tiết, hình ảnh ở phần giữa chiếc quạt, còn ở hai cái nan bên ngoài cùng chiếc quạt thì cho ta cảm giác chắc chắn, bao quanh như phần khung tranh. “Bức tranh” đó càng trở nên quyến rũ hơn bởi chất liệu the tơ óng ánh mầu hoàng tộc, các vân sáng lung linh tự nhiên hoà quyện với các hoạ tiết được trổ phía trên. Chất liệu làm quạt được sử dụng rất phong phú như giấy mầu, vải lụa, the, gấm, tơ tằm… Các hình vẽ trên quạt là các kiểu trang trí, từ danh lam thắng cảnh của đất nước, đến các tích truyện cổ, truyện lịch sử… Từ chỗ là những chiếc quạt truyền thống, sau khi được cải tiến bằng sự phối mầu, bằng những chất liệu mới, cùng với những hình vẽ ngày càng bay bướm hơn, tài hoa hơn, giá trị của chiếc quạt đã nâng lên một tầm cao mới, trở thành những bức tranh sống động, có hồn, có cá tính và biểu thị cho “gu” thẩm mỹ của người sử dụng và của người sản xuất ra chiếc quạt, thậm chí, tiêu biểu cho bản sắc văn hoá của một dân tộc. Những người thợ làm quạt, vì thế, còn như một nhà điêu khắc, hội hoạ, và đặc biệt am hiểu nghệ thuật sơn mài…
Ngày nay, trên thế giới, hình ảnh một người phụ nữ đẹp xuất hiện trước công chúng trên tay e ấp chiếc quạt không còn được ưa chuộng như trước. Tuy nhiên, khi dùng quạt không còn là trào lưu phổ biến nữa, thì việc một số người vẫn duy trì lối trang sức này lại mang đến cho họ một phong cách đặc biệt. Họ phần lớn là những nghệ sĩ, nhà tạo mốt, hay những minh tinh điện ảnh. Bao giờ cũng thế, vào thời điểm cuối của bất kỳ một màn trình diễn thời trang nào, trên sàn catwalk, xuất hiện sau cùng, thấp nhỏ “nổi bật” giữa đội quân người mẫu chân dài là những nhà thiết kế thời trang. Và sẽ thật ấn tượng nếu đó là một người đàn ông đứng tuổi, phong cách lịch thiệp, mặc một bộ veston màu đen, trên tay là chiếc quạt đen mỏng manh, rất gợi cảm… Và nữa, trong những buổi lễ trọng đại, kiểu như Liên hoan phim Oscar, Quả Cầu vàng, Cành Cọ vàng… những siêu minh tinh màn bạc cũng hay dùng quạt để được trở nên quyến rũ hơn, phong cách hơn khi xuất hiện trước công chúng… Dù cách này hay cách khác, mầu này hay mầu khác, chất liệu này hay chất liệu khác, so với những chiếc quạt từ xa xưa, chiếc quạt ngày nay đã được con người bồi đắp cho những giá trị mới, tính năng mới tuyệt diệu hơn rất nhiều.
Còn ở Việt Nam, một đất nước thuần nông, ngoài việc chứa đựng những giá trị tinh thần đặc biệt thiêng liêng trong sinh hoạt hằng ngày, quạt còn là một phần hữu cơ trong một số loại hình nghệ thuật. Về thể loại, quạt tay Việt Nam vô cùng đa dạng. Bình dân hơn cả là những chiếc quạt làm bằng giấy phất mầu tím, mầu đen, mầu hồng… với lối trang trí truyền thống là châm kim hình con giống lên trên. Rồi thì quạt nan, quạt mo, quạt giấy dó, giấy điệp… Cao cấp hơn là những chiếc quạt làm bằng chất liệu vải the, vải lụa, có đính thêm nhiều hoa văn, hoạ tiết trang trí trên bề mặt. Khách du lịch nước ngoài đã từng một lần đi thăm Cố đô Huế đều từng bị hút hồn bởi những chiếc quạt the sặc sỡ, nhiều mầu sắc được bày bán trong các cửa hàng lưu niệm ở lăng vua Tự Đức, Minh Mạng… Hấp dẫn không kém là những chiếc quạt nhỏ nhắn, mong manh được làm từ gỗ trầm hương thơm ngào ngạt với những hoạ tiết tinh xảo… Quạt còn được khảm trai để có được một phong cách cổ kính, trầm mặc rất quý phái. Có thể nói, làm nên một Cố đô Huế dịu dàng, mơ mộng như hôm nay, có một phần góp sức không nhỏ của những chiếc quạt. Nói đến đây, không thể không nhắc đến những làng nghề làm quạt của đất nước ta.
Nghề làm quạt ở Việt Nam đã tồn tại hàng ngàn năm nay và được nhiều nước trên thế giới biết đến, đó là Chàng Sơn (Hà Tây), Hới (Quảng Bình), Ân Thi (Hải Dương)… Người Việt Nam có quyền tự hào, vì ngay từ thế kỷ XIX, người Pháp đã say mê và từng nhiều lần đem quạt Việt Nam vượt đại dương, có mặt và tham gia các cuộc triển lãm quạt ở Pari và nhiều nước khác. Hiện nay, quạt Việt Nam vẫn là mặt hàng mỹ nghệ xuất khẩu được đặc biệt ưa chuộng ở thị trường Nhật Bản, Hàn Quốc và châu Âu.
Còn vai trò của quạt trong đời sống nghệ thuật? Những chiếu chèo làng Việt làm sao thiếu được chiếc quạt, một đạo cụ truyền thống mỏng manh mà truyền tải được nhiều cung bậc tình cảm của con người. Từ những nhân vật phản diện như xã trưởng, lý trưởng, thầy đề, quan huyện, tú ông, tú bà…. cho đến những nhân vật tiêu biểu cho giới nho sinh, thầy đồ, kẻ sĩ…vv..vv.. tất thảy đều dùng chiếc quạt làm đạo cụ. Bậc chính nhân quân tử đưa quạt nhẹ nhàng, thanh tao với những nhịp khoan thai, dìu dặt. Người mang nhiều suy nghĩ, âu lo, chiếc quạt khi ngập ngừng, lúc dồn dập, gấp gáp. Thiếu nữ quạt dịu dàng, e ấp… Những sắc thái tình cảm, những tính cách của con người có thể bộc lộ ít nhiều qua cách sử dụng quạt. Tương tự, trong nghệ thuật múa, ca kịch cải lương, tuồng… , quạt cũng là một bạn diễn thân thiết của diễn viên. Càng ngày, những chiếc quạt tay càng vượt ra khỏi ý nghĩa hạn hẹp của thuở đầu sơ khai.
Câu chuyện chiếc quạt là như thế đó. Ra đời thoạt đầu bởi nhu cầu “làm mát” cho con người, khi quạt máy và điều hoà không khí đã chế ngự cuộc sống văn minh, quạt tay buộc phải lùi vào quá khứ. Song, thật bất ngờ, chúng đã được con người tìm ra con đường phát triển độc đáo, cho dù rất khiêm nhường. Dẫu vậy, những chiếc quạt vẫn là một câu chuyện đầy hấp dẫn và không có hồi kết…