Tóm tắt:
Mục đích của bài viết nhằm chỉ ra những rào cản kỹ thuật đang được Cộng hòa Nam Phi sử dụng đối với mặt hàng gạo nhập khẩu, bao gồm luật pháp và các quy định về tiêu chuẩn kỹ thuật, từ đó đề xuất những giải pháp thiết thực giúp mặt hàng gạo Việt Nam có thể nâng cao vị thế trên thị trường Nam Phi, tăng giá trị và kim ngạch xuất khẩu tại thị trường đầy tiềm năng này.
Từ khóa: Gạo nhập khẩu, tiêu chuẩn kỹ thuật, xuất khẩu gạo, doanh nghiệp Việt Nam, thị trường Nam Phi.
Quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế mang đến cho Việt Nam nhiều cơ hội đưa hàng hóa trong nước thâm nhập sâu rộng hơn đến thị trường nước ngoài. Là nước xuất khẩu gạo đứng thứ ba thế giới (2017), gạo là một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực, đóng góp đáng kể vào kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam mỗi năm. Các nước châu Phi nói chung và Cộng hòa Nam Phi nói riêng là thị trường xuất khẩu gạo đầy tiềm năng của Việt Nam, tuy nhiên với những quy định chặt chẽ về tiêu chuẩn kỹ thuật đối với mặt hàng gạo nhập khẩu, đòi hỏi gạo Việt Nam phải nâng cao chất lượng mới chiếm lĩnh được thị trường này.
Con đường để nông sản Việt Nam nói chung và gạo Việt Nam nói riêng tiến vào thị trường Nam Phi là vô cùng rộng mở. Điều này xuất phát từ các lý do:
Thứ nhất: Mối quan hệ đối tác kinh tế - thương mại tốt đẹp giữa Việt Nam - Nam Phi.
Quan hệ giữa hai nước Việt Nam - Nam Phi hiện nay dựa trên nền tảng mối quan hệ truyền thống tốt đẹp, ủng hộ lẫn nhau trong hơn 60 năm qua. Nền tảng quan hệ đó chính là cơ sở quan trọng để nhân dân hai nước tiếp tục ủng hộ, giúp đỡ lẫn nhau trong công cuộc xây dựng mỗi nước.
Việt Nam và Nam Phi có mối quan hệ hợp tác truyền thống lâu đời. Năm 2014, hai nước đã kỷ niệm 20 năm quan hệ ngoại giao, đánh dấu một chặng đường hợp tác với nhiều thành công. Hiện nay, Việt Nam đang là đối tác chiến lược hàng đầu của Nam Phi trong khu vực Đông Nam Á. Về lĩnh vực kinh tế, kim ngạch thương mại Việt Nam và Nam Phi luôn ở mức đứng đầu trong quan hệ của ta với các nước châu Phi. Vì vậy, Nam Phi có thể coi là điển hình, điểm sáng trong quan hệ thực chất giữa Việt Nam với các nước trong cả châu lục.
Trong một thập kỷ qua, tổng kim ngạch thương mại song phương của hai nước đã tăng gần 8 lần, từ 192 triệu USD năm 2007 lên 920 triệu USD năm 2013 và đạt mức 1,5 tỷ USD năm 2017.
Thứ hai: Nhu cầu nhập khẩu gạo lớn của thị trường Nam Phi.
Nam Phi là nước không sản xuất lúa gạo chủ yếu là do điều kiện tự nhiên không phù hợp, thiếu nước tưới trong khi lúa gạo là loại cây trồng đòi hỏi có một lượng nước lớn. Chính vì vậy, toàn bộ lượng gạo tiêu dùng cũng như kinh doanh tái xuất của Nam Phi đều phải nhập khẩu, mỗi năm đều trên 700.000 tấn. Mặt hàng gạo khi nhập khẩu vào Nam Phi được hưởng thuế suất 0%, tuy nhiên mặt hàng này vẫn phải nộp thuế giá trị gia tăng với mức 14%.
Hiện nay, Nam Phi chủ yếu mua gạo từ 5 nước đó là Thái Lan, Pakistan, Ấn Độ, Trung Quốc và Việt Nam, trong đó Thái Lan là nước xuất gạo nhiều nhất sang thị trường Nam Phi.
2. Tình hình xuất khẩu gạo của Việt Nam sang Nam Phi thời gian quaQuan hệ kinh tế - thương mại giữa Việt Nam và Nam Phi đang ngày càng phát triển. Đã có nhiều đoàn doanh nghiệp hai nước đi khảo sát thị trường của nhau, một số công ty Nam Phi đã tham gia các hội chợ tổ chức tại Việt Nam. Nam Phi còn là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam tại châu Phi trong nhiều năm liền.
Là một trong những nước xuất khẩu gạo thuộc hàng top của thế giới, trong những năm qua, giá trị và sản lượng xuất khẩu gạo của Việt Nam đều đạt mức cao, tuy có biến động qua các năm. Theo báo cáo thường kỳ của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam, trung bình trong giai đoạn từ năm 2010 - 2017, sản lượng xuất khẩu gạo của Việt Nam ở mức trên 6.500.000 tấn mỗi năm, đạt giá trị gần 3 tỷ USD. Có thể thấy sản lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam vượt mức nhu cầu nhập khẩu gạo mỗi năm của Nam Phi. Tuy nhiên, mức xuất khẩu sang thị trường này vẫn còn rất khiêm tốn so với tiềm năng hiện có.
Theo số liệu thống kê của Tổng cục Hải quan Việt Nam, năm 2010, tổng kim ngạch xuất khẩu mặt hàng gạo của Việt Nam sang thị trường Nam Phi đạt 31.798 tấn, tương đương với 13.365 nghìn USD. Sang năm 2011, kim ngạch xuất khẩu mặt hàng giảm mạnh ở mức còn 8.207 tấn, tương đương với 4.226,8 nghìn USD. Đến năm 2012, kim ngạch xuất khẩu gạo sang Nam Phi bật tăng trở lại, gấp hơn 4 lần so với năm 2011, đạt 34.989 tấn gạo, tương đương với 17.220 nghìn USD và năm 2013 giảm nhẹ, về gần mức của năm 2010 nhưng về giá trị lớn hơn do giá gạo của Việt Nam trên thị trường quốc tế tăng lên, đạt 31.745 tấn, tương ứng với 14.393,3 nghìn USD. Bước sang năm 2014, kim ngạch xuất khẩu gạo của nước ta sang Nam Phi tăng 29,6% về sản lượng so với năm trước, đạt 41.148 tấn, tương đương với 17.327,7 nghìn USD và đạt mức cao nhất về sản lượng xuất khẩu trong cả giai đoạn vào năm 2015 ở mức 45.165 tấn gạo, nhưng giá gạo thế giới đi xuống nên giá trị xuất khẩu chưa bằng năm 2014, ở mức 17.058,6 nghìn USD. Tuy nhiên, năm 2016 và 2017, chứng kiến sự sụt giảm mạnh của kim ngạch xuất khẩu gạo sang thị trường Nam Phi khi sản lượng xuất khẩu năm 2016 chỉ bằng 50% so với năm trước và sang năm 2017 chỉ còn ở mức 6.439 tấn. Đây là mức thấp nhất trong vòng 8 năm qua của sản lượng xuất khẩu gạo nước ta sang thị trường này, trong khi đó nhu cầu nhập khẩu gạo của Nam Phi vẫn không ngừng tăng qua các năm. Sang năm 2018, xu hướng giảm cả về lượng và kim ngạch gạo xuất khẩu sang Nam Phi vẫn tiếp tục khi 5 tháng đầu năm 2018 Việt Nam mới chỉ xuất khẩu được 1.316 tấn gạo sang thị trường này, tương đương với 770,5 nghìn USD.3. Những quy định của Nam Phi đối với mặt hàng gạo nhập khẩu
Hiện nay Nam Phi là nước phát triển nhất ở châu Phi và là đầu tầu thúc đẩy sự phát triển mọi mặt của 14 nước trong Cộng đồng Phát triển miền Nam Châu Phi (SADC). Chính vì vậy, các quy định về tiêu chuẩn chất lượng đối với hàng hóa nhập khẩu cũng khắt khe hơn so với các nước trong khu vực nhằm bảo đảm chất lượng đối với hàng hóa nhập khẩu vào thị trường nội địa. Thêm vào đó, Nam Phi có lĩnh vực nông nghiệp phát triển thế mạnh. Chính phủ Nam Phi đã đưa ra những quy tắc, quy định và điều luật phù hợp với tầm quan trọng của các sản phẩm nông nghiệp đối với quốc gia này. Các quy tắc, quy định và điều luật đó được áp dụng nhằm đảm bảo không có bất cứ một sinh vật ngoại lai hay mầm bệnh nào có thể đe dọa đến nền sản xuất nội địa, và đặc biệt là với mục đích bảo vệ lợi ích người tiêu dùng trong nước.
Việc nhập khẩu các mặt hàng nông sản nói chung và mặt hàng gạo nói riêng từ nước ngoài phải tuân theo sự quản lý của ba cơ quan chính sau:
- Cơ quan quản lý quốc gia về các tiêu chuẩn kỹ thuật bắt buộc (NRCS): Nhiệm vụ của cơ quan này bao gồm thúc đẩy sức khỏe cộng đồng và an toàn, bảo vệ môi trường và đảm bảo thương mại công bằng. Nhiệm vụ này đạt được thông qua việc xây dựng và quản lý các quy định kỹ thuật và các thông số kỹ thuật bắt buộc cũng như giám sát thị trường để đảm bảo tuân thủ các yêu cầu kỹ thuật bắt buộc và các quy định kỹ thuật. Các bên liên quan của NRCS bao gồm Chính phủ Nam Phi, doanh nghiệp và công dân.
- Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Ngư nghiệp Nam Phi (DAFF): Mục đích của DAFF là điều chỉnh chất lượng và an toàn thực phẩm của một số sản phẩm nông nghiệp nhất định theo Đạo luật tiêu chuẩn sản phẩm nông nghiệp, năm 1990 (Đạo luật số 119 năm 1990) và kiểm soát việc sản xuất, bán, nhập khẩu và xuất khẩu một số sản phẩm cồn nhất định theo Đạo luật sản phẩm rượu, năm 1989 (Đạo luật 60 năm 1989) và các vấn đề liên quan đến điều đó.
- Bộ Y tế Nam Phi (DOH): Cơ quan chuyên trách về các vấn đề sức khỏe, phối hợp cùng hai cơ quan trên kiểm soát chất lượng hàng nhập khẩu để đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng.
Đồng thời, gạo nhập khẩu vào thị trường Nam Phi sẽ phải tuân theo những quy định và luật pháp như sau:
(i) Đạo luật về Tiêu chuẩn sản phẩm nông sản năm 1990 (Đạo luật số 199, 1990)
Đạo luật này bao gồm các quy định về phân loại, đóng gói và ghi nhãn đối với gạo có dự định buôn bán trên thị trường tại Cộng hòa Nam Phi, theo đó các quy định cụ thể về tiêu chuẩn chất lượng đối với gạo nhập khẩu như sau:
+ Các yếu tố chất lượng chung: Tất cả các lô hàng gạo khi đưa vào thị trường nội địa phải:
- Không có hương vị và mùi bất thường;
- Không có giới hạn kim loại nặng được quy định trong Đạo luật về Thực phẩm, Mỹ phẩm và Thuốc khử trùng năm 1972 (Đạo luật 54,1972);
- An toàn và phù hợp cho người tiêu dùng;
- Không có hạt độc: Cung cấp một lô hàng gạo với số lượng lớn có thể chứa hạt độc hại trong phạm vi cho phép về mặt thực phẩm theo quy định trong Đạo luật về Thực phẩm, Mỹ phẩm và Thuốc khử trùng, năm 1972 (Đạo luật số 54, 1972);
- Tuân thủ các mức dư lượng tối đa được quy định đối với các biện pháp xử lý nông nghiệp phù hợp với Đạo luật Thực phẩm, Mỹ phẩm và Thuốc khử trùng, năm 1972 (Đạo luật số 54, 1972);
- Có hàm lượng hơi nước không quá 14%;
- Không bị côn trùng và ve;
- Không có các sinh vật cần phải kiểm dịch thực vật được xác định trong Đạo luật sâu bệnh nông nghiệp năm 1983 (Đạo luật số 36 năm 1983).
+ Các loại gạo được phân loại thành 3 loại theo độ dài của hạt gạo, bao gồm: Gạo hạt dài, gạo hạt trung bình và gạo hạt ngắn theo tiêu chuẩn như sau:
- Gạo hạt dài - gạo có từ 70% hạt gạo nguyên hạt trở lên và có chiều dài hạt nhân từ 6,6 mm trở lên.
- Gạo hạt trung bình - gạo với 70% hoặc hơn toàn bộ gạo xay có hạt nhân dài trên 5,5 mm nhưng nhỏ hơn 6,6 mm.
- Gạo hạt ngắn - gạo với 70% hoặc hơn toàn bộ gạo xay có hạt nhân dài dưới 5,5 mm.
Đối với gạo xay có thể được phân loại thành 3 mức độ xay xát sau: Gạo xát rối, gạo xay xát kỹ và gạo xay xát rất kỹ.
+ Quy định về thùng chứa, đóng gói và các yêu cầu về dán nhãn
- Yêu cầu đối với thùng chứa: Gạo phải được đóng trong các thùng chứa đảm bảo vệ sinh, dinh dưỡng và chất lượng cảm quan đối với thực phẩm. Các thùng chứa, kể cả vật liệu đóng gói phải được làm bằng chất liệu an toàn và phù hợp với mục đích sử dụng. Các vật liệu này không được truyền nhiễm bất kỳ chất độc hoặc mùi và hương vị không mong muốn cho sản phẩm. Khi đóng gói sản phẩm trong túi, các loại túi phải sạch sẽ, chắc chắn, được may hoặc dập mép kỹ càng.
- Yêu cầu đóng gói: Các loại gạo khác nhau được đóng gói trong các thùng chứa khác nhau hoặc được bảo quản riêng.
- Yêu cầu đánh dấu: Mỗi thùng chứa gạo được đóng gói phải được đánh dấu bằng các chữ cái rõ ràng, dễ đọc, đầy đủ thông tin về: Tên sản phẩm; loại gạo; mức độ xay xát (tùy chọn); và dòng chữ “Sản phẩm của…” theo sau bởi tên nước xuất xứ của sản phẩm theo quy định tại Đạo luật Thực phẩm, Mỹ phẩm và Thuốc khử trùng năm 1972 (Đạo luật số 54, 1972); Nhãn hiệu đã đăng ký hoặc thương hiệu sản phẩm.
(ii) Đạo luật Thực phẩm, Mỹ phẩm và Thuốc khử trùng năm 1972 (Đạo luật số 54, 1972)
Đạo luật này quy định về những chất cấm trong thực phẩm, mỹ phẩm và thuốc khử trùng, giới hạn về hàm lượng phụ gia tối đa được sử dụng trong sản phẩm thực phẩm, quy định về đánh dấu lô hàng…
- Tiêu chuẩn vi sinh:
Đạo luật này đưa ra nghiên cứu về hàm lượng Histamin nếu vượt quá 10 mg/100g thực phẩm (được kiểm tra theo Hiệp hội các nhà hóa học phân tích chính thức (AOAC) phương pháp năm 1996) thì thực phẩm đã có sự phân hủy. Hàm lượng Histamin trên 20 mg/100g là không an toàn cho người tiêu dùng. Các thực phẩm không nên có bất kỳ dấu vết của thuốc kháng sinh, sinh vật salmonella và shigella.
- Tiêu chuẩn nấm:
Ngày 9/5/2008, Bộ trưởng Bộ Y tế đã xuất bản dự thảo sửa đổi các quy địnhdung sai đối với độc tố sản xuất nấm trong thực phẩm trong Công báo số 512, quy định rằng lúa mì, lúa mạch đen, lúa mạch và yến mạch không nên chứa nhiều hơn 0,05 phần trăm (m/m) của Ergot Sclerotia.
(iii) Đạo luật Sâu bệnh nông nghiệp năm 1983 (Đạo luật số 36, 1983)
Đạo luật có chỉ ra những loại sâu bệnh cần phải kiểm dịch thực vật khi đưa sản phẩm nông sản vào tiêu thụ tại thị trường nội địa. Nếu nông sản nhập khẩu có những loại sâu bệnh đã nêu trong Đạo luật thị sẽ sẽ bị từ chối đưa vào thị trường.
4. Giải pháp tăng cường xuất khẩu gạo Việt Nam sang thị trường Nam Phi
Thứ nhất, các doanh nghiệp cần nắm vững các tiêu chuẩn chất lượng của Nam Phi đối với mặt hàng nông sản nhập khẩu nói chung và gạo nhập khẩu nói riêng
Thực phẩm nhập khẩu và nông sản đều phải tuân thủ luật của Nam Phi về sức khỏe và kiểm dịch thực vật để đảm bảo chúng không có khả năng gây nguy hại trực tiếp hay gián tiếp đến sức khỏe hoặc đời sống con người.
Tất cả thực phẩm và nông sản nhập vào Nam Phi phải được kiểm tra để đảm bảo rằng chúng không bị nhiễm côn trùng gây hại và phù hợp với mục đích sử dụng. Các quy định và thủ tục về sức khỏe và vệ sinh an toàn thực phẩm áp dụng cho nông nghiệp và thực phẩm nhập khẩu đều áp dụng như nhau đối với các sản phẩm tương tự nhau. Theo luật nhập khẩu Nam Phi, đó là trách nhiệm của nhà nhập khẩu để đảm bảo rằng bất kỳ sản phẩm nào khi đi vào lãnh thổ hải quan Nam Phi tuân thủ đầy đủ các quy định về sức khỏe của Nam Phi và vệ sinh an toàn thực phẩm. Các cơ quan thực thi pháp luật sẽ kiểm tra hàng hóa và các tài liệu xuất nhập khẩu có liên quan để đảm bảo rằng tất cả hàng hóa và chứng từ phù hợp với Nam Phi. Trong trường hợp không tuân thủ, hàng hóa có thể yêu cầu xử lý trước khi vào Nam Phi hoặc có thể bị từ chối và ra lệnh tiêu hủy hoặc xử lý bên ngoài phạm vi quốc gia. Do đó, điều quan trọng là các nhà nhập khẩu và xuất khẩu đảm bảo rằng mọi yêu cầu về quy định đều đạt được trước khi hàng hóa được vận chuyển đến Nam Phi.
Thứ hai, các doanh nghiệp cần đặc biệt chú ý đến chất lượng từ khâu trồng trọt đến tiêu thụ sản phẩm.
Sản xuất lúa gạo tại Việt Nam còn phụ thuộc rất nhiều vào phân bón và thuốc bảo vệ thực vật. Người nông dân Việt Nam thường lạm dụng dùng phân bón và thuốc từ sâu khiến cho dư lượng các hoạt chất còn tồn đọng nhiều ở hạt gạo. Một số doanh nghiệp đã đăng ký tiêu chuẩn VietGAP hoặc GlobalGAP nhưng không thực hiện hoặc thực hiện không đúng theo tiêu chuẩn sản xuất gạo sạch như thực hành nông nghiệp tốt Việt Nam hoặc toàn cầu. Ngoài ra, nhiều năm nay gạo Việt xuất khẩu chủ yếu vào các thị trường dễ dãi về chất lượng như Trung Quốc… với số lượng lớn khiến nông dân, doanh nghiệp xuất khẩu chạy theo số lượng chứ không chú ý nhiều đến chất lượng gạo.
Đây là một thực tế xảy ra phổ biến tại Việt Nam, đòi hỏi các doanh nghiệp cần chú trọng hơn về chất lượng từ khâu trồng trọt. Các yêu cầu về dư lượng hóa chất của Nam Phi tương đối cao so với các nước khác cùng khu vực, do đó doanh nghiệp xuất khẩu gạo cần hết sức thận trọng kiểm soát đầu ra trước khi đưa sản phẩm vào thị trường này để tránh trường hợp gạo bị trả về do không đáp ứng tiêu chuẩn chất lượng.
Thứ ba, doanh nghiệp xuất khẩu gạo Việt Nam là cần có chiến lược đầu tư về mặt hàng, thị trường trọng điểm để đáp ứng được nhu cầu thực tế.
Chẳng hạn, đối với thị trường Nam Phi, loại gạo người tiêu dùng ưa chuộng trong những năm gần đây là gạo đồ, do đó doanh nghiệp cần tăng cường sản xuất hoặc tìm nguồn cung cấp gạo đồ phù hợp. Đồng thời doanh nghiệp cần phát triển những hình thức thương mại mới để nâng cao hiệu quả kinh doanh, gắn xuất khẩu với nhập khẩu. Vừa qua đã có một số doanh nghiệp Việt Nam áp dụng thí điểm phương thức đổi gạo Việt Nam lấy điều châu Phi hoặc đổi gạo lấy vàng nhằm hạn chế việc xuất khẩu qua trung gian. Thời gian tới có thể mở rộng mô hình này sang các mặt hàng khác mà Việt Nam nhập khẩu nhiều từ châu Phi như bông, gỗ.
Thứ tư, doanh nghiệp cần chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ kinh doanh phụ trách thị trường Nam Phi.
Cụ thể, đội ngũ này cần nâng cao kiến thức ngoại thương cũng như ngoại ngữ. Thời gian qua, việc không thông thạo ngoại ngữ lại thiếu hiểu biết về quy định xuất nhập khẩu, tập quán kinh doanh và những quy định đối với hàng nông sản nhập khẩu… đã gây không ít khó khăn cho doanh nghiệp trong việc thâm nhập thị trường này. Việc doanh nghiệp có nguồn nhân lực chất lượng cao, hiểu biết thị trường, đặc biệt là nắm vững các điều luật, quy định của Chính phủ Nam Phi về tiêu chuẩn chất lượng đối với mặt hàng gạo nhập khẩu sẽ giúp cho các doanh nghiệp có thể dễ dàng thâm nhập thị trường và không vấp phải các tình huống đáng tiếc như hàng bị trả về hoặc bị tiêu hủy do chất lượng không đạt yêu cầu.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Ban Quan hệ quốc tế - Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam VCCI, Hồ sơ thị trường Nam Phi, 10/2016.
2. Bộ Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam, Báo cáo thống kê tháng 1/2011, tháng 1/2012, tháng 1/2013, tháng 1/2014, tháng 1/2015, tháng 1/2016, tháng 1/2017, tháng 1/2018.
3. Department of Agriculture, Forestry and Fisheries - Republic of South Africa, http://www.daff.gov.za/
4. Tổng cục Hải quan Việt Nam, Xuất khẩu hàng hóa sang một số nước/vùng lãnh thổ chia theo mặt hàng chủ yếu tháng 12/2011, tháng 12/2012, tháng 12/2013, tháng 12/2014, tháng 12/2015, tháng 12/2016, tháng 12/2017.
5. USDA Foreign Agricultural Service: Republic of South Africa Food and Agricultural Import Regulations and Standards - Certification, 27/12/2017.
SOUTH AFRICAN TECHNICAL STANDARDS FOR IMPORTED RICE AND MEASURES TO INCREASE RICE EXPORTS TO SOUTH AFRICA FOR VIETNAMESE ENTERPRISES
MA. Vu Ngoc Loan
University of Finance and Business Administration
ABSTRACT:
The purpose of the paper is to identify the technical barriers that are being used by the Republic of South Africa for imported rice, including laws and regulations on technical standards, and to propose solutions. This is a good way to help Vietnam's rice be able to raise its position in the South African market, increasing its value and export value in this potential market.
Keywords: Rice import, technical standards, rice export, Vietnamese enterprises, South African market.
