TÓM TẮT:
Bài viết phân tích các quy trình trong chính sách pháp luật tố tụng hình sự (TTHS) đối với người phạm tội dưới 18 tuổi nhằm nhận diện các yếu tố tác động ảnh hưởng đến các chính sách này hiện nay.
Từ khóa: Tố tụng hình sự, phạm tội, người dưới 18 tuổi, chính sách pháp luật.
1. Đặt vấn đề
Chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là hệ thống các quan điểm, phương hướng về xác định cơ chế, mô hình, nhiệm vụ, nguyên tắc, trình tự thủ tục và tổ chức thực hiện pháp luật TTHS phù hợp với đặc điểm của người dưới 18 tuổi phạm tội. Chính sách này nhằm đảm bảo việc khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có hiệu quả với các loại tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện. Chính sách này liên quan đến một chuỗi các quá trình, bắt đầu từ việc hoạch định, tổ chức thực thi cho tới việc phân tích cũng như đánh giá.
Mỗi bước trong quy trình đều được tiến hành bởi những chủ thể nhất định và chịu sự tác động của một hoặc một nhóm các yếu tố. Các yếu tố đó có thể giống hoặc khác nhau tùy vào mỗi hoạt động cụ thể.
Bài viết phân tích các quy trình trong chính sách pháp luật TTHS đối với người phạm tội dưới 18 tuổi để nhận diện các yếu tố tác động của toàn bộ quá trình đó đến chính sách pháp luật TTHS của Việt Nam với đối tượng này.
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến các chính sách pháp luật TTHS Việt Nam
Từ các quy định và thực tiễn áp dụng pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có thể thấy, chính sách này có thể ảnh hưởng từ các yếu tố sau:
2.1. Đặc điểm của người dưới 18 tuổi phạm tội
Người dưới 18 tuổi là những người chưa phát triển đầy đủ cả về thể chất và nhân cách. Dựa trên cơ sở của pháp luật hình sự, lứa tuổi này có thể phân thành hai nhóm, mỗi nhóm có những đặc điểm riêng. Nhóm thứ nhất từ 14 tuổi tròn đến dưới 16 tuổi, với đặc điểm là vừa vượt qua giai đoạn thiếu nhiên, gần gia đình và sống phụ thuộc hầu như hoàn toàn vào gia đình. Nhóm thứ hai, từ 16 tuổi tròn đến dưới 18 tuổi - với đặc điểm đang ở giai đoạn sắp bước vào tuổi trưởng thành, nhận thức xã hội khá hơn nhóm thứ nhất nhưng vẫn chưa tách khỏi gia đình, kinh tế vẫn còn phụ thuộc vào gia đình.
Ở lứa tuổi này, người dưới 18 tuổi đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về thể lực và tâm sinh lý. Khả năng phát triển cụ thể của từng người có thể khác nhau, song nhìn chung đây là thời kỳ chuyển tiếp từ tuổi thiếu niên sang tuổi trưởng thành, không còn thụ động với vai trò của người được dạy dỗ nhưng lại chưa hẳn là người lớn. Sự vươn lên vị trí độc lập của người chưa thành niên theo xu hướng chung thường diễn ra tự phát. Họ muốn thoát ra khỏi sự ràng buộc với người lớn bằng nhiều cách khác nhau, tùy theo hoàn cảnh cụ thể của từng người. Ở lứa tuổi này, tâm trạng của người chưa thành niên rất thất thường, dễ bị kích động, lòng kiên trì và năng lực tự kiềm chế thấp. Tính hiếu thắng đã trở thành phổ biến trong mỗi hành động của họ và nhiều khi là động cơ trực tiếp thúc đẩy người chưa thành niên đi đến quyết định bộc phát, thiếu suy nghĩ, thiếu cân nhắc kỹ lưỡng và nhiều khi trở thành liều lĩnh. Ở lứa tuổi dưới 18, ranh giới giữa cái đúng – cái sai thường dễ lẫn lộn.
Động cơ hành vi của người dưới 18 tuổi dễ chịu ảnh hưởng của môi trường xung quanh, nhạy bén về tinh thần, có tính hay học đòi, bắt chước nhưng chưa có khả năng tự kiềm chế và đánh giá vấn đề xảy ra một cách toàn diện. Ở giai đoạn này, mọi hành vi cũng như động cơ dễ chịu sự tác động từ môi trường bên ngoài. Quá trình hình thành tính cách và phẩm chất cá nhân phụ thuộc vào thân nhân của họ. Môi trường giáo dục của gia đình, nhà trường và xã hội cũng là yếu tố chi phối có tính quyết định.
Nếu sống trong môi trường lành mạnh, người dưới 18 tuổi sẽ có điều kiện phát triển toàn diện để trở thành một công dân có ích. Nhưng ngược lại, ở một môi trường sống phức tạp, lộn xộn thì sự ảnh hưởng xấu đến tâm lý là điều không thể tránh khỏi. Chính bởi sự phát triển chưa đầy đủ về phẩm chất và tinh thần mà pháp luật dành cho người dưới 18 tuổi có một sự quan tâm, bảo vệ đặc biệt. Các chế định đều lấy giáo dục, thuyết phục làm biện pháp chính điều chỉnh hành vi của họ. Đây là một trong những nhân tố chi phối đến quá trình hoạch định, xây dựng chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
2.2. Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của Việt Nam
Trong những năm qua, thực hiện công cuộc đổi mới do Đảng và Nhà nước khởi xướng, tình hình về chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội không ngừng ổn định và tăng trưởng, đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân ngày càng được nâng cao. Bên cạnh những mặt đã đạt được thì mặt trái của nền kinh tế thị trường đã kéo theo tình hình tội phạm ngày càng diễn biến phức tạp, tính chất ngày càng nghiêm trọng. Từ đó, tác động, ảnh hưởng đến hiệu quả triển khai các biện pháp TTHS.
Các loại tội phạm do nguyên nhân xã hội và tội phạm trong lứa tuổi chưa thành niên chiếm tỷ lệ cao, có nhiều vụ án đặc biệt nghiêm trọng mà đối tượng cầm đầu là người dưới 18 tuổi gây hậu quả lớn về kinh tế - xã hội cho nhiều gia đình và cá nhân người phạm tội. Đây là vấn nạn gây nhức nhối toàn xã hội được Đảng, Nhà nước và các cơ quan bảo vệ pháp luật rất quan tâm bởi tính chất đặc biệt của chủ thể tội phạm. Họ là những người chưa có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình một cách chuẩn xác theo các chuẩn mực của đạo đức, xã hội và pháp luật. Vì vậy, cần thiết phải hoạch định chính sách hình sự nói chung và chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng, nhằm tác động đến tình hình theo các phương hướng cần thiết cho xã hội. Nó là nhu cầu cần thiết và là đòi hỏi cấp bách trong điều kiện hiện tại và tương lai.
2.3. Tình hình và thực tiễn công tác đấu tranh phòng, chống người dưới 18 tuổi phạm tội
Để hoạch định chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội một cách đúng đắn, toàn diện và sâu sắc, trước tiên phải tiến hành tập trung thu thập số liệu, phân tích và làm sáng tỏ về tình hình và nguyên nhân, điều kiện của đối tượng này. Đây là yêu cầu có tính bắt buộc và là một trong những cơ sở quan trọng để soạn thảo hệ thống chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội phù hợp.
Tình hình tội phạm nói chung và tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng là hiện tượng xã hội, đã và đang hàng ngày, hàng giờ diễn ra trong cuộc sống. Khi nghiên cứu về tình hình này, cần nắm được số liệu tội phạm; diễn biến của tội phạm trong từng giai đoạn nhất định; tính chất, cơ cấu của tội phạm, hậu quả của tội phạm và những vấn đề liên quan khác, từ đó có thể đưa ra được phương hướng giải quyết.
Bên cạnh việc đánh giá tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện trong những năm qua, để hoạch định chính sách pháp luật TTHS đối với đối tượng này cần làm rõ xu hướng và diễn biến của tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện ở Việt Nam trong những năm sắp tới. Tức là, đưa ra những dự báo chính xác và khoa học về tình hình tội phạm do đối tượng này thực hiện. Để chủ động đấu tranh phòng, chống tội phạm đòi hỏi phải có kế hoạch, trong đó nêu rõ những mục tiêu, giải pháp, biện pháp cần phải được thực hiện để giải quyết vấn đề. Dự báo tình hình tội phạm nói chung và tội phạm cụ thể nói riêng phục vụ trực tiếp cho việc lập kế hoạch đấu tranh phòng, chống tội phạm những năm tiếp theo.
Trong điều kiện hiện nay, việc hoạch định chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cần dựa trên sự đánh giá khách quan, có căn cứ và đảm bảo sức thuyết phục hiệu quả xã hội của các quy phạm và các chế định pháp luật thuộc lĩnh vực tư pháp mà các cơ quan bảo vệ pháp luật áp dụng trong thực tiễn. Từ đó, góp phần hỗ trợ nâng cao hiệu quả của hệ thống tư pháp nói chung và hệ thống pháp luật nói riêng, cũng như thực tiễn áp dụng các quy phạm và chế định pháp luật về tư pháp cho người dưới 18 tuổi trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Việc này cũng góp phần tăng cường năng lực hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật, qua đó củng cố uy tín trước nhân dân và dư luận xã hội, đồng thời nâng cao ý thức pháp luật của các thành viên trong xã hội.
2.4. Các giá trị pháp luật truyền thống của dân tộc Việt Nam, những đòi hỏi cấp bách của công cuộc cải cách hoạt động tư pháp hình sự, kinh nghiệm thực tiễn của các cơ quan bảo vệ pháp luật trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trong lứa tuổi chưa thành niên
Các giá trị pháp luật truyền thống của dân tộc là tổng hợp các chế định và các quy phạm pháp luật được thừa nhận chung của một dân tộc, cũng như các quan niệm, quan điểm và tư tưởng pháp lý tiến bộ của nhân dân đã được hình thành trong quá trình phát triển của nền văn hóa tinh thần và phù hợp với xã hội truyền thống của dân tộc. Trong lĩnh vực tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, các giá trị pháp luật ấy được thể hiện sâu sắc trong đường lối, quan điểm xử lý đối với đối tượng này là việc điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án phải được xem xét, tiến hành thận trọng, trên cơ sở các quy định của pháp luật Việt Nam, phù hợp pháp luật quốc tế về các quyền trẻ em.
Những đòi hỏi cấp bách của hoạt động tư pháp hình sự và những yêu cầu thiết thực của công cuộc cải cách tư pháp là những vấn đề quan trọng xuất phát từ thực tiễn pháp lý nói chung và thực tiễn hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án nói riêng, trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự cũng như đổi mới và hoàn thiện tổ chức, xây dựng và phát triển đội ngũ cán bộ nhằm tăng cường năng lực hoạt động, đồng thời nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm.
Những đòi hỏi cấp bách của hoạt động tư pháp hình sự chỉ được coi là khách quan, chính xác và phù hợp với tình hình của đất nước khi nó được xác định trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm thực tiễn của các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án với tính chất là các chủ thể của chính hoạt động đó. Từ việc tổng kết kinh nghiệm thực tiễn của các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, chúng ta có được những cứ liệu xã hội học cụ thể và khách quan để đánh giá hiệu quả xã hội của các quy phạm, chế định pháp luật thuộc lĩnh vực tư pháp cho người dưới 18 tuổi. Thông qua đó, tiến hành rà soát để sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự và pháp luật thi hành án hình sự đối với người dưới 18 tuổi nhằm thực hiện mục tiêu xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
2.5. Đòi hỏi của việc xây dựng và hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự trong điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
Theo yêu cầu của quá trình hội nhập quốc tế cũng như nội luật hóa các quy định trong các văn bản pháp lý quốc tế đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, phải đảm bảo sự phù hợp với các nguyên tắc và quy phạm cũng như các tư tưởng pháp lý tiến bộ được thừa nhận chung của pháp luật quốc tế trong lĩnh vực tư pháp của người dưới 18 tuổi.
Các tư tưởng pháp lý tiến bộ được thừa nhận chung của nền văn minh nhân loại có thể được hiểu là những tinh hoa, di sản tinh thần vốn có của nhân loại được hình thành qua bao thế kỷ từ những thời đại rất xa xưa của xã hội loài người. Các tư tưởng pháp lý tiến bộ như công bằng, nhân đạo, dân chủ, pháp chế không phải là sản phẩm tự mạo nhận của một hay một nhóm các quốc gia, của hệ thống chính trị hay của hệ tư tưởng duy tâm, duy ý chí do một cá nhân hay một nhóm những người cầm quyền riêng biệt nào tự sáng tạo ra.
Thực tiễn xu hướng phát triển của thời đại những năm cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI đã và đang minh chứng các tư tưởng pháp lý tiến bộ được thừa nhận chung của nền văn minh nhân loại đều được thể hiện rõ nét trong hoạt động tư pháp nói chung và tư pháp người dưới 18 tuổi nói riêng. Do đó, tiến trình hội nhập của Việt Nam với các nước trong khu vực và trên thế giới là xu thế tất yếu và nằm trong quy luật chung của nhân loại, nhất là khi Việt Nam đang quyết tâm xây dựng thành công Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Điều đó đòi hỏi khi hoạch định chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội hiện nay nhất thiết phải tuân thủ và cụ thể hóa ở mức độ khác nhau những nguyên tắc tiến bộ trong chính sách phòng ngừa tội phạm, chính sách pháp luật hình sự, chính sách pháp luật tố tụng hình sự, chính sách pháp luật thi hành án hình sự.
Thông qua đó, củng cố quyết tâm xây dựng Nhà nước pháp quyền của Việt Nam, nâng cao vị thế, uy tín và tinh thần trách nhiệm của Việt Nam với tư cách là thành viên trong cộng đồng quốc tế, hỗ trợ nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống tư pháp hình sự, góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ quyền bình đẳng giữa đồng bào các dân tộc, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức; bảo vệ trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa, chống mọi hành vi phạm tội; đồng thời giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và phòng chống tội phạm.
2.6. Năng lực thực thi chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
Các điều kiện vật chất để thực thi chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là những nhân tố quan trọng tác động đến chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
Chủ thể thực thi chính sách này chủ yếu là các cơ quan nhà nước có thẩm quyền, gồm: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân.
2.7. Sự đồng tình, ủng hộ của người dân và dư luận xã hội
Hiện nay, trước sự phát triển mạnh mẽ, cùng tốc độ lan tỏa nhanh chóng của hệ thống thông tin, mọi người dân có điều kiện tiếp cận thuận lợi hơn với nhiều lĩnh vực khác nhau trong đời sống, chính trị - xã hội. Đây chính là bàn đạp thúc đẩy dư luận xã hội tác động đến việc hoạch định, tổ chức thực thi hệ thống chính sách pháp luật của Nhà nước, trong đó, có hệ thống chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Vì vậy, để quá trình hoạch định, tổ chức thực thi chính sách có hiệu quả rất cần sự ủng hộ, tác động của dư luận xã hội. Cần thiết phải đẩy mạnh việc tuyên truyền, phổ biến, giáo dục nhằm nâng cao trình độ văn hóa pháp lý, ý thức pháp luật của mỗi người trong việc thực thi chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
3. Kết luận
Mỗi yếu tố trên đều có những tác động nhất định đối với quá trình nghiên cứu, hoạch định, xây dựng và thực thi chính sách pháp luật TTHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong tình hình hiện nay tại Việt Nam. Việc nhận diện, nắm bắt đầy đủ các yếu tố này là một trong những đảm bảo hiệu quả nhất cho việc hoàn thiện chính sách pháp luật, góp phần bảo đảm cao nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi phạm tội trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Đại Hội đồng Liên hiệp quốc (1989), Công ước quốc tế của Liên hiệp quốc về Quyền trẻ em, theo Nghị quyết 44-25 ngày 20/11/1989 của Đại Hội đồng Liên hiệp quốc, Việt Nam phê chuẩn ngày 20/2/1990.
- Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2013), Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội;
- Trần Hưng Bình (2013), Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án Tiến sĩ luật học; Hà Nội.
- Lê Cảm (2005), Những vấn đề cơ bản về Chính sách hình sự trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội.
- Hoàng Minh Đức (2016), Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam hiện nay, Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội.
- Võ Khánh Vinh (2017), Quan niệm tổng thể về chính sách xây dựng pháp luật ở Việt Nam, Tạp chí Nguồn nhân lực, số 9 và số 10/2017.
- Võ Khánh Vinh (2019), Chính sách pháp luật thi hành án hình sự: Những vấn đề lý luận, Tạp chí Nguồn nhân lực, số chuyên đề 01 (5/2019).
FACTORS AFFECTING THE CRIMINAL PROCEDURES
OF VIETNAM’S CRIMINAL CODE FOR JUVENILE
OFFENDERS WHO ARE UNDER 18 YEARS OLD
• Master. HUYNH THI KIM ANH
People’s Security University
ABSTRACT:
This paper analyzes the criminal procedures of Vietnam’s Criminal Code for juvenile offenders who are under 18 years old to identify factors affecting these criminal procedures.
Keywords: Criminal procedures, offenses, persons under 18 years old, legal policies.
