Cây nghệ (Curcuma longa) là cây thân thảo lâu năm, thuộc họ Gừng (Zingiberaceae), thuộc cây thân cỏ, cao 0,6 - 1 m. Thân rễ to, phân nhánh thành nhiều củ hình bầu dục, có ngấn, màu vàng sẫm đến đỏ cam, mùi thơm. Bẹ lá ôm lấy nhau tạo thân giả, mọc thẳng từ thân rễ, gốc phiến lá thuôn hẹp, đầu hơi nhọn, dài 30 - 40 cm , rộng 10 - 15 cm, hai mặt nhẵn cùng màu xanh nhạt, mép lá nguyên uốn lượn. Cụm hoa mọc từ giữa túm lá, hình trụ hoặc hình trứng, trên một cán mập dài đến 20 cm. Đây là loại cây trồng phổ biến ở nhiều vùng nhiệt đới, trong đó có Việt Nam, được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền, thực phẩm và mỹ phẩm.
Bắc Kạn là tỉnh miền núi phía Bắc có điều kiện khí hậu và đất đai phù hợp với cây nghệ, đặc biệt là vùng đồi núi có độ dốc vừa phải, đất tơi xốp, thoát nước tốt. Theo đánh giá của các nhà khoa học, củ nghệ trồng ở Bắc Kạn cho hàm lượng Curcumin rất cao. Kết quả thử nghiệm của Trung tâm kỹ thuật tiêu chuẩn đo lượng chất lượng cho thấy, trong 1 kg tinh bột nghệ Bắc Kạn có 78,13 gam Curcumin, cao gấp 4 lần so với tinh bột nghệ ở nhiều địa phương khác.
Hiện nay, cây nghệ ở Bắc Kạn được trồng tại một số huyện như Na Rì, Bạch Thông, Chợ Đồn... với giống chủ yếu là nghệ vàng, nghệ nếp đỏ, phù hợp chế biến dược phẩm, thực phẩm chức năng và gia vị.
Với màu vàng cùng vị thơm cay rất đặc trưng, trong văn hóa ẩm thực, củ nghệ được coi là một trong những gia vị quan trọng. Nghệ còn là một thảo dược quý để chiết xuất ra tinh bột nghệ có rất nhiều lợi ích khác về mặt sức khỏe và chăm sóc sắc đẹp.
Ở Bắc Kạn, người dân thường gọi củ nghệ là củ vàng, một loại cây mọc dại không cần chăm sóc. Trước đây người dân địa phương chỉ dùng để phục vụ gia đình, nấu ăn hoặc làm màu cho một số loại bánh và món ăn.
Trồng nghệ là hiện hướng phát triển kinh tế bền vững của nhiều hộ dân tại tỉnh Bắc Kạn, nhất là sự liên kết của người dân với doanh nghiệp đã tạo ra lượng hàng hóa lớn đáp ứng nhu cầu thị trường.
Từ sau năm 2010 đến nay, củ nghệ đã bắt đầu trở thành hàng hóa khi các doanh nghiệp nhận thấy giá trị rất lớn về thành phần dưỡng chất từ củ nghệ trồng ở Bắc Kạn. Cây nghệ được người dân các huyện Pác Nặm, Ba Bể, Na Rì và Chợ Đồn mở rộng diện tích trồng, khai thác củ phục vụ chế biến ra những sản phẩm chăm sóc sức khỏe có giá trị cao, đem lại nguồn lợi kinh tế lớn.
Thông qua việc triển khai thực hiện các mô hình, dự án, một số doanh nghiệp, hợp tác xã đã tham gia vào liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm theo chuỗi giá trị, xây dựng được thương hiệu và nâng cao giá trị sản phẩm trên thị trường, từng bước nâng cao hiệu quả tổ chức sản xuất trong nông nghiệp, nông thôn, qua đó đã hình thành được các vùng sản xuất nông nghiệp tập trung theo hướng hàng hóa, trong đó có vùng sản xuất nguyên liệu tinh bột nghệ.
Gia đình chị Nguyễn Thị Lan, thôn Bản Pè, xã Dương Phong, huyện Bạch Thông trồng hơn 1.000 m2 cây nghệ. Năm nay, diện tích này đã cho năng suất hơn 2 tấn nghệ, với giá bán khoảng 7.000-9.000 đồng/kg gia đình chị cũng thu về hơn 15 triệu đồng.
Chị Lan cho biết, trước đây diện tích đất của gia đình chỉ trồng ngô, đỗ, lúa nhưng năng suất thấp và hiệu quả không cao. Sau khi tham dự lớp tập huấn trồng cây nghệ về gia đình đã mạnh dạn chuyển đổi toàn bộ diện tích sang trồng nghệ. Thời gian tới, gia đình sẽ tiếp tục mở rộng diện tích trồng nghệ.
Gia đình chị Lê Thị Mới ở thôn Nà Coóc, xã Bộc Bố, cũng là một ví dụ cho thấy hiệu quả từ trồng nghệ. Sau 3 năm trồng nghệ vàng trên diện tích đất nương, mỗi năm gia đình chị thu nhập ổn định trên 50 triệu đồng. Trước đây, nếu chỉ trồng lúa, ngô, thu nhập sẽ không đạt được mức này.
Một số mô hình sản xuất theo chuỗi trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp, mà còn cung ứng cho thị trường một lượng lớn nông sản rõ nguồn gốc, đảm bảo chất lượng.
Tại bản người Dao Tân Thành, xã Nông Thượng (Bắc Kạn) có một hợp tác xã đang trở thành điểm sáng trong mô hình sản xuất theo chuỗi của tỉnh Bắc Kạn - Đó là HTX Nông nghiệp Tân Thành.
Từ bước khởi đầu chỉ đi thu mua nghệ lẻ trong dân, đến năm 2016, HTX Nông nghiệp Tân Thành bắt đầu đi liên kết với người dân trồng 15ha để đảm bảo nguồn nguyên liệu, đến năm 2020 đã tăng quy mô lên gần 10 lần tỉnh Bắc Kạn là 130ha.
Năm 2019, đơn vị đã mua với người dân khoảng 1.200 tấn củ nghệ nếp, thanh toán đầy đủ với số tiền là trên 7 tỷ đồng. Có hộ trừ chi phí đi thu về tới hơn 300 triệu từ trồng nghệ, nhiều hộ thu về hơn 100 triệu đồng.
Sản phẩm tinh bột nghệ của HTX Nông nghiệp Tân Thành gồm nhiều sản phẩm đa dạng như tinh nghệ nếp đen, tinh nghệ nếp đỏ, nghệ viên mật ong, bột nghệ… được dùng trong hộ trợ điều trị các bệnh về ung thư, dạ dày, trị nám, tàn nhang, bổ huyết, ngăn ngừa các loại ung thu, u xơ … được Bộ Y tế chứng nhận đạt chuẩn.
Đặc biệt nhờ xây dựng tốt vùng nguyên liệu đến quy trình sản xuất đến nay Công ty Cổ phần Công nghệ dược liệu Bắc Hà, xã Nông Thượng (TP. Bắc Kạn) đã có các sản phẩm đạt OCOP 5 sao cấp Quốc gia và đang từng bước vươn ra thị trường lớn.
Bà Nguyễn Thị Lê, Phó Giám đốc Công ty Cổ phần Dược liệu Bắc Hà chia sẻ, doanh nghiệp đã liên kết với bà con trong vùng đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số ký hợp đồng liên kết với 50 hộ dân trong trên địa bàn để bao tiêu sản phẩm củ nghệ cho nông dân vào vụ thu hoạch với diện tích 60ha. Đặc biệt công ty đã có vùng trồng mẫu 12ha GACP - WHO của tổ chức y tế thế giới về cây trồng dược liệu.
Tham gia mô hình phát triển chuỗi giá trị nghệ, các hộ thành viên tham gia liên kết được công ty hỗ trợ kỹ thuật trồng, hướng dẫn điều kiện để áp dụng sản xuất theo tiêu chuẩn nông nghiệp hữu cơ, hỗ trợ lập hồ sơ quản lý nội bội của hợp tác xã.
Đến nay, công ty đã phát huy được tiềm năng của cây nghệ xây dựng được vùng nguyên liệu đủ phục vụ cho hoạt động của doanh nghiệp, liên kết với các hộ dân trồng nghệ ở các địa phương như: TP. Bắc Kạn, Pác Nặm, Chợ Đồn, Ba Bể, Na Rì. Đặc biệt, 3 sản phẩm Vicumax Limited Nano Curcumin, Vicumax Nano Curcumin và Vicumax Mật ong Nano Curcumin đã đạt chuẩn 5 sao của tỉnh Bắc Kạn trong năm 2024.
Việc đầu tư bài bản từ việc trồng nghệ, cho đến bao tiêu sản phẩm đã giúp cho hàng trăm hộ nông dân ở Bắc Kạn có thu nhập ổn định. Các sản phẩm từ củ nghệ Bắc Kạn đang ngày càng khẳng định được chỗ đứng trên thị trường trong nước và ngày càng được mở rộng thêm nhiều nước trên Thế giới.
Những năm gần đây, với việc thành công trong chiết xuất nano cucurmin và chế biến tinh bột từ củ nghệ thì tiềm năng sản xuất hàng hóa theo chuỗi giá trị của loại cây trồng này ngày càng phát triển. Sản phẩm tinh nghệ của Bắc Kạn đã được bày bán ở tất cả 63/63 tỉnh, thành phố ở Việt Nam. Nhưng đáng chú ý là đã có mặt tại 6 nước gồm Ấn Độ, Ucraina, Đài Loan (Trung Quốc), Pháp, và đặc biệt là 2 thị trường khó tính, kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt là Mỹ và Nhật Bản.
Một loạt các doanh nghiệp đã đầu tư vào lĩnh vực chế biến các sản phẩm từ nghệ, Mang lại lợi ích bà con nơi đây. Trong đó điển hình là Công ty Cổ phần Nông sản Bắc Kạn tại Pác Nặm.
Nắm bắt được nhu cầu của người tiêu dùng về các loại thực phẩm tốt cho sức khỏe, đạt tiêu chuẩn chất lượng, nguồn gốc rõ ràng... Công ty Cổ phần Nông sản Bắc Kạn đã liên kết với chính quyền và bà con để xây dựng gần 100ha vùng nguyên liệu nghệ organic, hữu cơ tại các huyện Ba Bể, Pác Nặm, Chợ Đồn…
Công ty Cổ phần Nông sản Bắc Kạn đã rất tích cực tham gia hoạt động xúc tiến thương mại, ngày hội nông sản OCOP; tiếp cận các sàn thương mại điện tử, kênh bán hàng online, mạng xã hội… Coi đây là cơ hội giới thiệu, quảng bá sản phẩm và thúc đẩy giao thương, tìm hiểu, ký kết cung cấp, tiêu thụ sản phẩm.
Đến nay Công ty Cổ phần Nông sản Bắc Kạn đã chế biến khoảng 15 sản phẩm các loại về nghệ, tiêu biểu như tinh nghệ Bắc Kạn, viên tinh nghệ mật ong Bắc Kạn là sản phẩm OCOP 4 sao. Năm 2024, sản phẩm tinh nghệ của Công ty được chứng nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu khu vực phía Bắc.
Đáng chú ý, sản phẩm của Công ty CP Nông sản Bắc Kạn là đơn vị duy nhất ở Việt Nam sản xuất tỉnh nghệ được cấp giấy chứng nhận sản phẩm Oganic do Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ cấp.
Các sản phẩm của Công ty đã có mặt tại nhiều đại lý, cửa hàng, các kênh bán hàng online, siêu thị… trên cả nước, trong đó các sản phẩm nghệ thái lát, tinh bột nghệ, viên nghệ mật ong… đã được xuất khẩu sang Anh, Nhật, Ukraina...
