Tóm tắt:
Bài viết tập trung đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt của người dân TP. Cần Thơ. Nội dung đề cập đến việc tăng cường tuyên truyền, đào tạo kỹ năng số, mở rộng hạ tầng thanh toán, đảm bảo an toàn bảo mật và nâng cao vai trò điều phối của chính quyền địa phương. Các giải pháp được xây dựng có tính khả thi, sát với thực tiễn, góp phần thúc đẩy quá trình chuyển đổi số và phát triển thành phố theo hướng hiện đại, văn minh, không dùng tiền mặt.
Từ khóa: thành phố Cần Thơ, giải pháp, thanh toán không dùng tiền mặt.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh nền kinh tế số phát triển mạnh mẽ, các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt như ví điện tử, mobile banking, quét mã QR… ngày càng phổ biến, đặc biệt tại các đô thị lớn[1]. Tại TP. Cần Thơ - trung tâm kinh tế vùng Đồng bằng sông Cửu Long, chính quyền địa phương đã tích cực triển khai nhiều giải pháp nhằm thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2020-2025. Trong đó, mô hình “Chợ 4.0” là điểm nhấn nổi bật, được thí điểm tại hơn 20 chợ truyền thống trên địa bàn, với tỷ lệ giao dịch không dùng tiền mặt tại các chợ này đạt từ 25% đến 30% vào giữa năm 2024. Đồng thời, hơn 13 siêu thị và 169 cửa hàng tiện lợi tại Cần Thơ đã triển khai phương thức thanh toán không tiền mặt, ghi nhận tỷ lệ giao dịch từ 16% đến 40% tùy loại hình cơ sở[2]. Điều này cho thấy tiềm năng lớn trong việc phổ cập thanh toán không dùng tiền mặt đến các nhóm dân cư truyền thống, nhưng cũng phản ánh những thách thức nhất định về thói quen tiêu dùng, tiếp cận công nghệ và mức độ tin tưởng đối với dịch vụ số.
Xuất phát từ thực tiễn đó, việc nghiên cứu rõ hạn chế còn tồn tại trong sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt của người dân TP. Cần Thơ là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng. Kết quả nghiên cứu góp phần đánh giá hiệu quả triển khai các chính sách tại địa phương, đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt trong dân cư, hướng đến một xã hội văn minh, hiện đại và số hóa toàn diện.
2. Cơ sở lý luận về dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt
2.1. Khái niệm dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt
Theo Ngân hàng Thế giới (2014), thanh toán không dùng tiền mặt được hiểu là “việc chuyển giao giá trị giữa các bên thông qua các phương tiện điện tử hoặc kỹ thuật số, không liên quan đến việc trao đổi tiền mặt vật lý”[3]. Còn tác giả Nguyễn Thị Hường (2020) cho rằng: “Dịch vụ Thanh toán không dùng tiền mặt là tập hợp các dịch vụ do ngân hàng hoặc tổ chức cung ứng trung gian cung cấp cho khách hàng nhằm thực hiện các giao dịch tài chính một cách nhanh chóng, thuận tiện và an toàn thông qua các phương tiện điện tử mà không cần đến tiền mặt”[4]. Ngoài ra, theo Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (2021), thanh toán không dùng tiền mặt bao gồm các hình thức như: thanh toán bằng thẻ ngân hàng, ủy nhiệm chi, chuyển khoản, thanh toán qua thiết bị di động và các phương thức điện tử khác do tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán cung cấp[5].
Tóm lại, dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt có thể được hiểu là hệ thống các phương tiện và hình thức cho phép người dùng thực hiện giao dịch tài chính mà không cần sử dụng tiền mặt vật lý, thường thông qua nền tảng số hoặc công nghệ hiện đại. Đây là xu hướng tất yếu trong thời đại chuyển đổi số, góp phần nâng cao hiệu quả, giảm chi phí và tăng tính minh bạch trong nền kinh tế.
2.2. Đặc điểm của dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt
Dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt là một hình thức thanh toán hiện đại, trong đó người sử dụng thực hiện giao dịch mà không cần sử dụng đến tiền mặt vật lý, thay vào đó là các công cụ điện tử như thẻ ngân hàng, ví điện tử, mobile banking, internet banking hoặc mã QR. Đây là xu hướng phát triển tất yếu trong bối cảnh chuyển đổi số, góp phần hiện đại hóa hệ thống tài chính và thúc đẩy kinh tế số.
Thứ nhất, thanh toán không dùng tiền mặt có đặc điểm nổi bật là tách biệt với quá trình trao đổi hàng hóa về không gian và thời gian. Các giao dịch có thể thực hiện từ xa, không yêu cầu sự có mặt trực tiếp của các bên trong cùng thời điểm. Nhờ đó, hình thức này giúp tiết kiệm thời gian, chi phí, nâng cao tính linh hoạt trong hoạt động thanh toán. Đây là một lợi thế quan trọng giúp thanh toán không dùng tiền mặt thích ứng với bối cảnh công nghệ ngày càng phát triển và nhu cầu thanh toán trực tuyến tăng cao[6].
Thứ hai, thanh toán không dùng tiền mặt hoạt động trên nền tảng kế toán điện tử, sử dụng tiền ghi sổ thay vì tiền mặt vật lý. Giao dịch được thực hiện thông qua việc trích chuyển từ tài khoản của người thanh toán sang tài khoản của người thụ hưởng tại ngân hàng hoặc tổ chức trung gian. Vì vậy, chủ thể tham gia buộc phải có tài khoản ngân hàng hoặc tài khoản thanh toán. Hệ thống này giúp kiểm soát dòng tiền minh bạch hơn, giảm thiểu rủi ro về gian lận, thất thoát hay giả mạo[7].
Thứ ba, ngân hàng và các tổ chức trung gian thanh toán giữ vai trò trung tâm trong toàn bộ quá trình thanh toán không dùng tiền mặt. Các tổ chức này không chỉ cung cấp hạ tầng kỹ thuật mà còn đảm nhiệm vai trò kiểm soát, xác thực và xử lý giao dịch theo quy định pháp lý và chuẩn mực chuyên môn. Việc giới hạn quyền trích chuyển tài khoản chỉ cho các tổ chức được cấp phép là yếu tố then chốt giúp đảm bảo an toàn và bảo mật cho người sử dụng.
Trong thời điểm đại dịch Covid-19, thanh toán không dùng tiền mặt đã thể hiện rõ tính ưu việt khi giúp giảm thiểu tiếp xúc trực tiếp mà vẫn duy trì được các hoạt động thanh toán, tiêu dùng, kinh doanh. Hơn nữa, với sự phát triển của công nghệ số và xu hướng tiêu dùng hiện đại, thanh toán không dùng tiền mặt ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy lưu thông tiền tệ hiệu quả, hỗ trợ quản lý tài chính cá nhân và nâng cao năng lực quản lý của Nhà nước.
Tóm lại, dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt có các đặc điểm chính gồm: giao dịch linh hoạt về thời gian và không gian; sử dụng tiền ghi sổ thông qua hệ thống tài khoản; do ngân hàng và tổ chức thanh toán quản lý và kiểm soát. Đây là phương thức thanh toán hiện đại, phù hợp với xu thế phát triển kinh tế số và đang ngày càng được mở rộng tại Việt Nam.
2.3. Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt
Thứ nhất, thanh toán bằng thẻ ngân hàng. Đây là hình thức thanh toán phổ biến nhất, đặc biệt trong các giao dịch mua sắm tại siêu thị, trung tâm thương mại, nhà hàng, khách sạn... Thẻ ngân hàng bao gồm thẻ ghi nợ (debit card), thẻ tín dụng (credit card) và thẻ trả trước (prepaid card). Người dùng có thể sử dụng thẻ thanh toán trực tiếp qua máy POS hoặc thực hiện giao dịch trực tuyến. Ngoài ra, việc rút tiền, chuyển khoản, tra cứu số dư cũng được thực hiện dễ dàng qua các thiết bị ATM.
Thứ hai, chuyển khoản qua ngân hàng. Đây là phương thức thanh toán thông qua hệ thống tài khoản ngân hàng, thường được sử dụng cho các giao dịch lớn như trả tiền hàng, thanh toán lương, chi trả hóa đơn... Giao dịch có thể thực hiện trực tiếp tại quầy giao dịch hoặc thông qua các kênh ngân hàng điện tử như Internet Banking, Mobile Banking.
Thứ ba, thanh toán qua ví điện tử (e-wallet). Ví điện tử là một ứng dụng tài chính kỹ thuật số cho phép người dùng nạp tiền và thực hiện các giao dịch thanh toán mà không cần sử dụng tài khoản ngân hàng trực tiếp trong mỗi giao dịch. Các ví điện tử phổ biến hiện nay tại Việt Nam gồm Momo, ZaloPay, ShopeePay, Viettel Money, v.v. Người dùng có thể dùng ví để thanh toán hóa đơn, chuyển tiền, đặt vé, nạp tiền điện thoại, mua sắm trực tuyến hoặc tại cửa hàng thông qua mã QR.
Thứ tư, thanh toán bằng mã QR. Đây là hình thức thanh toán hiện đại, tiện lợi và đang được áp dụng rộng rãi tại Việt Nam. Người dùng chỉ cần quét mã QR được hiển thị tại điểm bán hàng hoặc trên hóa đơn để thực hiện thanh toán mà không cần dùng đến thẻ hay tiền mặt. Mã QR giúp giao dịch nhanh chóng, an toàn, hạn chế tiếp xúc và giảm thiểu gian lận.
Thứ năm, thanh toán tự động và định kỳ. Đây là hình thức thanh toán mà người dùng ủy quyền cho ngân hàng hoặc ví điện tử tự động trích tiền từ tài khoản để thanh toán các khoản định kỳ như tiền điện, nước, cước viễn thông, bảo hiểm, học phí... Giải pháp này giúp người dùng tiết kiệm thời gian, hạn chế rủi ro quên thanh toán và tránh bị phạt do trễ hạn.
Thứ sáu, thanh toán qua ứng dụng di động của ngân hàng (mobile banking). Ứng dụng ngân hàng số trên điện thoại thông minh tích hợp nhiều chức năng như chuyển tiền, thanh toán hóa đơn, nạp tiền điện thoại, mở tài khoản tiết kiệm, đăng ký dịch vụ tài chính… Tính linh hoạt, tiện lợi và bảo mật của mobile banking khiến hình thức này trở thành xu hướng chủ đạo trong thanh toán cá nhân hiện nay.
Thứ bảy, các hình thức thanh toán khác. Ngoài những hình thức trên, còn có các phương thức khác như Internet Banking, thanh toán qua cổng thanh toán điện tử (Payment Gateway), QR động/QR tĩnh, thanh toán không chạm (contactless payment) qua NFC, v.v. Những hình thức này đang được các tổ chức tài chính và doanh nghiệp đẩy mạnh triển khai nhằm nâng cao trải nghiệm người dùng và giảm thiểu chi phí vận hành.
3. Một số hạn chế, bất cập trong sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt của người dân TP. Cần Thơ
Thứ nhất, thói quen sử dụng tiền mặt vẫn còn ăn sâu trong đời sống giao dịch hàng ngày của người dân. Mặc dù hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt đã được triển khai rộng khắp, đa phần người tiêu dùng, đặc biệt ở khu vực dân cư truyền thống hoặc có thu nhập thấp, vẫn có xu hướng sử dụng tiền mặt vì tính trực quan, dễ kiểm soát và không cần thiết bị công nghệ hỗ trợ. Việc thanh toán trực tiếp bằng tiền mặt được xem là “đơn giản và chắc chắn”, nhất là trong các giao dịch nhỏ lẻ như mua bán ở chợ, cửa hàng tạp hóa hoặc dịch vụ cá nhân. Theo Báo cáo chuyển đổi số quốc gia[8], tỷ lệ người dân sử dụng tiền mặt trong giao dịch nhỏ tại đô thị loại I như Cần Thơ vẫn còn chiếm hơn 60%.
Thứ hai, trình độ tiếp cận công nghệ và năng lực số của một bộ phận người dân còn hạn chế. Sự phát triển của các nền tảng thanh toán điện tử đòi hỏi người dùng phải có khả năng sử dụng thiết bị thông minh, cài đặt ứng dụng và thao tác đúng quy trình giao dịch. Tuy nhiên, tại TP. Cần Thơ, vẫn còn không ít người dân, đặc biệt là người lớn tuổi hoặc sinh sống tại khu vực ven đô, nông thôn chưa quen thuộc với smartphone hoặc còn lúng túng trong việc xác thực giao dịch, bảo mật thông tin và xử lý sự cố phát sinh. Điều này gây trở ngại lớn cho quá trình phổ cập dịch vụ thanh toán số. Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước Chi nhánh TP. Cần Thơ[9], có đến 37% người trưởng thành tại địa phương vẫn chưa từng sử dụng bất kỳ hình thức thanh toán điện tử nào.
Thứ ba, hệ thống chấp nhận thanh toán điện tử chưa được triển khai đồng đều và thiếu hỗ trợ kỹ thuật. Dù các tổ chức tín dụng và công ty fintech đã mở rộng mạng lưới cung cấp dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt, nhưng sự phổ biến của thiết bị POS, mã QR hoặc cổng thanh toán vẫn còn tập trung chủ yếu ở khu vực trung tâm thành phố, siêu thị và chuỗi bán lẻ lớn. Trong khi đó, các hộ kinh doanh nhỏ lẻ và tiểu thương chợ truyền thống lại chưa được tiếp cận đầy đủ với hệ thống này do e ngại chi phí, thiếu kiến thức vận hành hoặc không được hỗ trợ kỹ thuật kịp thời. Điều này khiến quá trình chuyển đổi số trong thanh toán gặp khó khăn, thiếu tính đồng bộ và liên kết trong toàn thành phố.
Thứ tư, rủi ro bảo mật và tâm lý lo ngại gian lận tài chính làm giảm niềm tin của người dân. Việc sử dụng dịch vụ thanh toán điện tử tiềm ẩn các nguy cơ như mất thông tin cá nhân, giả mạo mã QR hoặc bị chiếm đoạt tài khoản ngân hàng. Dù các ngân hàng đã triển khai nhiều lớp xác thực như OTP, sinh trắc học và mã hóa dữ liệu nhưng người dùng phổ thông vẫn khó phân biệt các giao dịch an toàn và dễ bị lừa đảo qua các chiêu trò công nghệ. Tình trạng này làm giảm mức độ tin tưởng khiến nhiều người lựa chọn quay lại hình thức thanh toán truyền thống như một biện pháp phòng ngừa rủi ro.
4. Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt của người dân TP. Cần Thơ
Thứ nhất, cần triển khai các chương trình truyền thông, tuyên truyền chuyên sâu về lợi ích và tiện ích của thanh toán không dùng tiền mặt đến từng nhóm đối tượng dân cư. Hoạt động truyền thông nên được thực hiện bằng nhiều hình thức đa dạng như tổ chức ngày hội thanh toán số tại các chợ, phát tờ rơi trực quan, phát sóng hướng dẫn sử dụng ví điện tử trên đài truyền hình địa phương hoặc sử dụng mạng xã hội để tiếp cận giới trẻ. Các thông điệp truyền thông cần đơn giản, dễ hiểu gắn với tình huống thực tế trong đời sống hằng ngày để tăng khả năng tiếp nhận và thay đổi hành vi.
Thứ hai, đẩy mạnh phổ cập kỹ năng sử dụng dịch vụ tài chính số cho người dân thông qua các chương trình đào tạo miễn phí. Chính quyền địa phương có thể phối hợp với đoàn thanh niên, hội phụ nữ và các trường đại học để tổ chức các buổi hướng dẫn sử dụng điện thoại thông minh, cài đặt và vận hành ví điện tử, internet banking… Các mô hình “điểm hỗ trợ công nghệ cộng đồng” nên được triển khai tại các phường, xã, trung tâm văn hóa để người dân được hỗ trợ trực tiếp khi cần.
Thứ ba, cần mở rộng hạ tầng thanh toán điện tử đến các khu vực chưa được phủ sóng, đặc biệt là chợ truyền thống, vùng ven và các hộ kinh doanh nhỏ. Các ngân hàng và tổ chức trung gian thanh toán cần đơn giản hóa quy trình đăng ký, cung cấp miễn phí hoặc trợ giá thiết bị POS, mã QR, bố trí đội ngũ kỹ thuật viên hỗ trợ lắp đặt và bảo trì. Việc triển khai thí điểm các khu vực “không tiền mặt” và nhân rộng mô hình “Chợ 4.0” nên được tích hợp trong kế hoạch phát triển thương mại địa phương.
Thứ tư, tăng cường giải pháp bảo mật và hỗ trợ người dùng an toàn trong giao dịch điện tử. Các đơn vị cung ứng dịch vụ cần áp dụng xác thực đa yếu tố, cập nhật thường xuyên phần mềm bảo mật và gửi cảnh báo gian lận đến người dùng. Đồng thời, nên thiết lập tổng đài tư vấn miễn phí và các kênh tiếp nhận phản ánh sự cố 24/7 để hỗ trợ xử lý sự cố kịp thời, củng cố lòng tin của người dân.
Thứ năm, UBND TP. Cần Thơ cần đóng vai trò trung tâm trong việc điều phối, ban hành lộ trình triển khai thanh toán không dùng tiền mặt theo khu vực, lĩnh vực và nhóm đối tượng cụ thể. Đồng thời, nên xây dựng cơ chế khen thưởng - công nhận đối với các cá nhân, tổ chức áp dụng hiệu quả thanh toán điện tử trong hoạt động sản xuất, kinh doanh hoặc quản lý hành chính. Các sở, ngành liên quan cần có chỉ tiêu định lượng rõ ràng để thúc đẩy ứng dụng thanh toán không dùng tiền mặt đồng bộ trong toàn hệ thống.
5. Kết luận
Việc thúc đẩy sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt tại TP. Cần Thơ là bước đi cần thiết trong tiến trình chuyển đổi số và hiện đại hóa nền kinh tế địa phương. Mặc dù còn tồn tại một số hạn chế về thói quen, hạ tầng và kỹ năng số nhưng với các giải pháp đồng bộ, phù hợp và có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, tổ chức tài chính và người dân, TP. Cần Thơ hoàn toàn có thể nâng cao hiệu quả ứng dụng thanh toán điện tử, góp phần xây dựng thành phố văn minh, hiện đại và phát triển bền vững.
Tài liệu tham khảo:
1. Song Hà. (2025). Thanh toán không dùng tiền mặt thúc đẩy tăng trưởng kinh tế số. Báo điện tử Quốc phòng Thủ đô. Truy cập tại https://bitly.li/NCVy
2. Đinh Tấn Phong. (2024). Cần Thơ: Tiếp tục đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt. Truy cập tại https://bitly.li/HFqB
3. Ngân hàng Thế giới. (2014). Global Financial Development Report 2014: Financial Inclusion. Washington, DC: World Bank.
4. Nguyễn Thị Hường. (2020). Phát triển dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam. Tạp chí Ngân hàng, (12), 45-48.
5. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. (2021). Báo cáo thường niên ngành Ngân hàng Việt Nam.
6. Vũ Thanh Minh. (2024). Ngân hàng số và thanh toán không dùng tiền mặt - Xu hướng tất yếu của kỷ nguyên số. Tạp chí Công sản. Truy cập tại https://bitly.li/7X8K
7. Nguyễn Thị Vũ Khuyên. (2023). Phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam. Tạp chí Tạp chí Kinh tế và Dự báo, số 17, tháng 6.
8. Bộ Thông tin và Truyền thông. (2024). Báo cáo chuyển đổi số quốc gia năm 2022-2023. Hà Nội: Nhà Xuất bản Thông tin và Truyền thông.
9. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam - Chi nhánh TP. Cần Thơ. (2024). Báo cáo tình hình phát triển thanh toán không dùng tiền mặt trên địa bàn thành phố năm 2024.
Solutions to improve the utilization of non-cash payment services in Can Tho City
Tran Huynh Bao Ngoc
School of Economics, Can Tho University
Abstract:
This study explores practical solutions to enhance the efficiency of non-cash payment services among residents in Can Tho City. It highlights the critical roles of communication campaigns, digital literacy programs, infrastructure development, transaction security, and local government coordination in fostering adoption. The proposed measures are designed to be feasible within local conditions and aligned with ongoing initiatives, thereby supporting Can Tho’s digital transformation and advancing the development of a modern, cashless urban economy.
Keywords: Can Tho, solution, non-cash payment.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, số 25 năm 2025]
