Dệt Dzèng A Lưới - Di sản phi vật thể quốc gia

Đề án "Bảo tồn, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số huyện A Lưới giai đoạn 2014 - 2020" đã góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số A Lưới. Năm

2016, nghề dệt zèng được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. 

Nét độc đáo của Dzèng là kỹ thuật dệt đan cài các hạt cườm vào sợi để tạo hoa văn trên vải, khác với hoa văn được tạo bằng chỉ màu. Đây là kỹ thuật dệt truyền thống độc đáo và duy nhất trong hệ thống nghề dệt thổ cẩm tại Việt Nam.

 

Dệt Dèng là một loại hình sản xuất thủ công độc đáo của đồng bào dân tộc Tà Ôi, Pa Kô, Vân Kiều tại huyện miền núi A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế. Nghề dệt Dzèng đã có từ xa xưa, truyền từ đời này sang đời khác.

Nguyên liệu dùng để dệt dzèng thường dùng là sợi coton, sợi chỉ hoặc sợi len. Trong đó, sợi dệt truyền thống là sợi coton 100% (sợi bông). Sợi coton dệt thành vải dzèng được người dân và khách du lịch ưa chuộng nhất nhờ chất vải mềm, về mùa hè mặc mát và hút mồ hôi, về mùa đông thì ấm. sợi coton dùng để dệt vải thường dùng sợi xe, kích thước khoảng 0.5mm người dân thường gọi là sợi 20/1 hoặc 20/2, nếu là sợi đơn thì phải chập hoặc quấn bằng tay cho to sợi để dệt.

Dụng cụ dệt vải Dzèng là khung dệt truyền thống. Khung dệt này được làm bằng cây lồ ô, loại lồ ô này có ở trong rừng A Lưới. Lồ ô dùng để làm khung dệt là loại lồ ô già, thẳng, cứng, mắt dài, cây nhỏ chắc.

Đặc trưng của vải Dzèng là nền màu đen hoặc xanh đen có pha các loại hoa văn màu dọc theo chiều dài mảnh vải. Vào tháng 9 hàng năm, bà con thu hoạch bông trên rẫy và se sợi, sau đó đem nhuộm và hồ. Những tấm zèng có các màu chủ yếu: Đen, trắng, vàng, đỏ, xanh lá và tím, mỗi màu được chế từ các loại cây, lá trong thiên nhiên. Để sợi vải nhuộm giữ được độ bền màu sắc, đòi hỏi người làm phải có kinh nghiệm chế tác lâu năm, sử dụng nhiều loại phụ gia như vỏ ốc đá, bột sắn hoặc bột nếp khô…

Từ những sợi vải đã nhuộm màu, người ta mới lên khung dệt vải. Để làm ra những tấm zèng theo cách truyền thống, người dệt phải thực hiện nhiều công đoạn như phân loại sợi vải có kích thước màu sắc đồng đều, phù hợp với mục đích sử dụng, ví như tấm zèng để may trang phục, cần chọn những sợi vải mỏng mịn. Loại sợi to và thô thì dùng để dệt thảm hay chăn. Để có một sản phẩm dzèng hoàn chỉnh, những người phụ nữ phải làm việc trong nhiều ngày liền, thậm chí phải mất cả tháng.

Hoa văn chủ yếu trên vải Dzèng là những hạt cườm được gắn hoặc chèn vào trong quá trình dệt. Thông thường để dệt một tấm váy hay khố, người thợ dệt phải chuẩn bị cho mình từ 2 đến 5 lạng hạt cườm.

Dệt zèng khó nhất là công đoạn đưa hạt cườm vào tấm vải để tạo nên hoa văn. trên sản phẩm sẽ hiện lên cả hoa văn bằng cườm hòa quyện cùng hoa văn bằng sợi. tạo nét đặc trưng của sản phẩm dệt Dzèng, khác với hoa văn được tạo bằng chỉ màu. Đây là kỹ thuật dệt truyền thống độc đáo và duy nhất trong hệ thống nghề dệt thổ cẩm tại Việt Nam. Công đoạn chèn hạt cườm đòi hỏi phải có tay nghề cao.

Nghề dệt Dzèng độc đáo của người vùng cao nơi đây từng bị mai một. Trăn trở trước thực trạng đó, năm 2015, chính quyền địa phương đã nỗ lực phục dựng nghề dệt Dzèng của người Tà Ôi. Điều quan trọng nhất, chính là tìm cách đảm bảo sinh kế cho những người làm nghề.

“Nhiều đề án phục hồi nghề dệt Dzèng, các chương trình tập huấn hỗ trợ về kỹ thuật và tìm đầu ra cho sản phẩm được xây dựng. Nhiều hoạt động trưng bày, giới thiệu được tổ chức vào các dịp Festival, hội chợ triển lãm, ngày hội văn hóa các dân tộc không chỉ ở huyện A Lưới mà còn tại thành phố Huế, ngoại tỉnh và cả ở nước ngoài. Kết quả là cùng với sự phát triển nghề dệt ở các hộ gia đình, nhiều hợp tác xã cũng được thành lập như tiếp thêm sức mạnh cho sự hồi sinh của dệt Dzèng”, Ông Nguyễn Mạnh Hùng, Chủ tịch UBND huyện A Lưới, cho biết.

Huyện A Lưới hiện đã hình thành nhiều hợp tác xã sản xuất quy mô lớn ở thị trấn A Lưới, xã Phú Vinh, xã Nhâm, xã A Roàng. Một số bản làng gần như 100% hộ dân đều tham gia dệt zèng. Với giá bán từ 600.000 đến 700.000 đồng/tấm zèng loại thường và từ 1 đến 1,5 triệu đồng loại đính cườm, nên ngày càng có nhiều người theo nghề và sống được với nghề.  

Hợp tác xã là đầu mối nhận các đơn đặt hàng của các nhà thiết kế thời trang, chịu trách nhiệm thiết kế mẫu theo yêu cầu của khách hàng, hướng dẫn thành viên sản xuất, kiểm tra chất lượng sản phẩm và giao cho đối tác. Các phụ nữ người có hoàn cảnh khó khăn được ưu tiên tham gia hợp tác xã.

Để đảm bảo chất lượng sản phẩm zèng, HTX được chia thành nhiều bộ phận chuyên môn, ngoài thợ dệt còn có các bộ phận khác phụ trách về kinh tế, kỹ thuật, truyền thông. Với sự hỗ trợ của các cấp chính quyền, hoạt động của HTX ngày càng có hiểu quả, tạo công ăn việc làm cho nhiều hộ dân trên địa bàn huyện A Lưới.

Trước đây, sản phẩm dệt Dzèng hầu như chỉ được đồng bào địa phương và bà con ở khu vực miền Trung biết đến thì đến nay, sản phẩm Dzèng A Lưới được nhiều du khách trong nước và quốc tế yêu thích. Sản phẩm dệt Dzèng A Lưới cũng đã bước đầu xuất khẩu ra nước ngoài theo các đơn đặt hàng, hay xuất hiện ở những sàn diễn thời trang trong nước và quốc tế

Trong “Định hướng phát triển các làng nghề truyền thống tỉnh Thừa Thiên Huế giai đoạn 2020-2025”, dệt Zèng nằm trong số 13 làng nghề tiêu biểu của tỉnh Thừa Thiên Huế được lựa chọn để bảo tồn lâu dài. Nguồn vốn khuyến công của tỉnh cũng tập trung hỗ trợ nghề dệt Zèng trang bị máy móc, tổ chức các khóa tập huấn nâng cao năng lực cải tiến mẫu mã sản phẩm, đào tạo nghề với mục đích nâng cao năng lực sản xuất và phát triển thị trường tiêu thụ.