[eMagazine] Đưa sản phẩm công nghiệp hỗ trợ tiến sâu hơn trong chuỗi giá trị

Trong tổng thể ngành công nghiệp từ thượng nguồn đến hạ nguồn, công nghiệp hỗ trợ chính là các ngành thượng nguồn và trung nguồn, cung cấp đầu vào để sản xuất sản phẩm cuối cùng ở khu vực hạ nguồn và như vậy, công nghiệp hỗ trợ chính là một phần quan trọng trong chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị, công nghiệp hỗ trợ trong nước phát triển mới có thể tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu và từ đó góp phần dịch chuyển nền kinh tế theo hướng gia tăng tỷ trọng công nghiệp chế biến chế tạo.

Xác định rõ vai trò của ngành công nghiệp hỗ trợ, Chính phủ và các Bộ, ngành Việt Nam đã ban hành nhiều cơ chế, chính sách làm cơ sở để triển khai mạnh mẽ hơn nữa các chính sách, hoạt động khuyến khích, thu hút đầu tư, trợ giúp doanh nghiệp trong lĩnh vực này.

Trong đó, nổi bật là các ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế xuất nhập khẩu, thuế giá trị gia tăng và tín dụng; các chương trình hỗ trợ nâng cao năng lực sản xuất, kinh doanh và có cơ hội tham gia vào chuỗi sản xuất toàn cầu, thông qua các hoạt động hỗ trợ nghiên cứu, ứng dụng, chuyển giao công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực; kết nối với các Tập đoàn lắp ráp đa quốc gia và các nhà cung ứng lớp trên thế giới nhằm tìm đầu ra cho sản phẩm, từng bước tham gia vào chuỗi cung ứng của các doanh nghiệp FDI…

Hiện nay, số liệu chính xác về số lượng doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ tại Việt Nam còn hạn chế do không có phân ngành riêng về công nghiệp hỗ trợ trong hệ thống thống kê. Tuy nhiên, theo số liệu khảo sát của Bộ Công Thương (năm 2024), hệ thống cơ sở dữ liệu về công nghiệp hỗ trợ đã tổng hợp thông tin của hơn 7.000 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp hỗ trợ, cung cấp hơn 5.000 sản phẩm là các nguyên vật liệu, phụ tùng, linh kiện cho các doanh nghiệp sản xuất sản phẩm cuối cùng trong các ngành ô tô, điện tử, cơ khí, dệt may, da giày.

Trong đó, có 2.680 doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trong lĩnh vực cơ khí; 699 doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trong lĩnh vực ô tô; 1.248 doanh nghiệp trong lĩnh vực điện tử; 1.461 doanh nghiệp trong lĩnh vực dệt may và 1.790 doanh nghiệp trong lĩnh vực da giày. Xét về quy mô, 88% doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ là doanh nghiệp nhỏ và vừa (có 300 lao động trở xuống).

Hiện nay, một số doanh nghiệp sản xuất linh kiện Việt Nam có năng lực khá tốt tại một số lĩnh vực như sản xuất khuôn mẫu các loại; linh kiện xe đạp, xe máy; linh kiện cơ khí tiêu chuẩn; dây cáp điện; linh kiện nhựa - cao su kỹ thuật; săm lốp các loại. Các sản phẩm này đã đáp ứng khá tốt nhu cầu trong nước và được xuất khẩu sang nhiều quốc gia trên thế giới. Doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trong nước cũng ngày càng tích cực áp dụng các tiêu chuẩn, công cụ quản lý hiện đại vào sản xuất, chế tạo.

Sản phẩm của công nghiệp hỗ trợ là phụ tùng, linh kiện, nguyên liệu, vật liệu, là hàng hoá trung gian, đầu vào cho hoạt động sản xuất sản phẩm cuối cùng. Do vậy, bất kỳ doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ nào cũng đều phải tham gia vào chuỗi cung ứng, chuỗi giá trị của một hay một vài doanh nghiệp sản xuất, lắp ráp sản phẩm cuối cùng bằng những hình thức khác nhau, có thể trở thành nhà cung ứng cho các doanh nghiệp sản xuất lắp ráp trong nước, hoặc xuất khẩu cho các doanh nghiệp sản xuất lắp ráp ở nước ngoài. Việc trở thành nhà cung cấp cho doanh nghiệp nào (nội địa, FDI, hay xuất khẩu) phụ thuộc vào năng lực của doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ.

Cũng theo hệ thống cơ sở dữ liệu của Bộ Công Thương về ngành công nghiệp hỗ trợ (2024) cho thấy 75% doanh nghiệp cung cấp hoàn toàn cho thị trường trong nước (trong đó cung cấp cho FDI chiếm khoảng 5%) và khoảng 8% doanh nghiệp cung cấp hoàn toàn cho thị trường xuất khẩu, 17% doanh nghiệp còn lại vừa cung cấp cho thị trường trong nước, vừa xuất khẩu. Như vậy, có thể nói khoảng 30% doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ đã tham gia chuỗi cung ứng, chuỗi giá trị toàn cầu.

Theo từng ngành hàng, trong ngành dệt may da giày, 64% doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ cung cấp cho thị trường trong nước (trong đó 3% cung cấp cho doanh nghiệp FDI), 9% xuất khẩu, và 27% cung cấp cho cả hai thị trường; trong ngành cao su, nhựa, hoá chất, số doanh nghiệp cung cấp cho trường trong nước chiếm 52%, và hoàn toàn cho xuất khẩu là 4%, 44% còn lại cung cấp cho cả hai thị trường; điện tử có 44% doanh nghiệp cung cấp cho thị trường trong nước (trong đó 22% cung cấp hoàn toàn cho FDI), 16% cung cấp cho thị trường xuất khẩu, và 40% số doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ của ngành cung cấp cho cả thị trường trong nước và xuất khẩu. Ngành cơ khí, ô tô, 83% doanh nghiệp hoàn toàn cung cấp cho thị trường nội địa, chỉ có 3% doanh nghiệp có doanh thu hoàn toàn từ xuất khẩu, và 14% doanh nghiệp có doanh thu từ cả hai thị trường.

Về xuất khẩu, giai đoạn 2017 - 2024 ghi nhận sự nổi lên mạnh mẽ của ngành điện tử và linh kiện điện tử, với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu bình quân đầu người là 29%. Nhờ có tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ nên giá trị kim ngạch xuất khẩu của nhóm hàng điện tử, máy tính và linh kiện vượt qua mặt hàng dệt may và trở thành nhóm hàng xuất khẩu chủ lực lớn thứ 2 của Việt Nam vào năm 2022.

Từ tháng 5/2023, mặt hàng điện tử, máy tính và linh kiện đã tiếp tục vượt qua mặt hàng điện thoại và linh kiện để trở thành nhóm hàng có giá trị kim ngạch xuất khẩu lớn nhất. Nhìn chung, các mặt hàng điện tử, máy tính và linh kiện; điện thoại và linh kiện; máy móc, thiết bị, dụng cụ phụ tùng khác; dệt may; giày dép vẫn luôn duy trì vị thế là những ngày xuất khẩu chủ lực của Việt Nam và giữ vị trí dẫn đầu về giá trị xuất khẩu. Dữ liệu về xuất khẩu của các phân ngành cũng cho thấy Việt Nam tham gia chủ yếu vào các chuỗi giá trị như dệt may, da giày, và gần đây là điện tử và máy móc, thiết bị.

Thị trường thu hút được nhiều doanh nghiệp tham gia xuất khẩu các sản phẩm công nghiệp hỗ trợ gồm Hàn Quốc (25% doanh nghiệp), Nhật Bản (18,5%), Trung Quốc (14,5%), và Đài Loan - Trung Quốc (8,9%). Xét theo từng ngành, với dệt may da giày, thị trường xuất khẩu có nhiều doanh nghiệp tham gia là Hàn Quốc, Trung Quốc, Đài Loan - Trung Quốc, Nhật Bản; với cao su, nhựa, hoá chất, số lượng doanh nghiệp tham gia xuất khẩu khá thấp (chưa đến 50%), thị trường xuất khẩu chính là Hàn Quốc và Nhật Bản; với ngành điện tử, Hàn Quốc và Nhật Bản là 2 thị trường chủ yếu, có đến 141 doanh nghiệp xuất khẩu sang Hàn Quốc và 53 doanh nghiệp xuất khẩu sang Nhật Bản; thị trường xuất khẩu chính của các doanh nghiệp trong ngành cơ khí, ô tô cũng chính là những thị trường truyền thống nêu trên, với thứ tự lần lượt là: Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Trung Quốc.

Mặc dù trình độ sản xuất và công nghệ của doanh nghiệp đã từng bước được cải thiện, Bộ Công Thương đánh giá các sản phẩm công nghiệp hỗ trợ trong nước chủ yếu vẫn là linh kiện và chi tiết đơn giản, với hàm lượng công nghệ trung bình và thấp, có giá trị nhỏ trong cơ cấu giá trị sản phẩm. Tuy đã tự chủ được một số loại sản phẩm công nghiệp hỗ trợ cung cấp cho thị trường trong nước và xuất khẩu, vẫn còn nhiều sản phẩm công nghiệp hỗ trợ cần được hỗ trợ để phát triển như chất bán dẫn, mạch in, khuôn nhựa trong ngành điện tử; phôi thép, thép tấm, thép hình, khuôn mẫu trong ngành cơ khí; và vải trong ngành dệt may, da giày.

Bên cạnh đó, một số sản phẩm công nghiệp hỗ trợ mà Việt Nam chưa đủ năng lực cạnh tranh, chủ yếu là các sản phẩm hoá dầu như hạt nhựa, cao su nhân tạo, sợi nhân tạo… Các sản phẩm công nghiệp hỗ trợ có hàm lượng công nghệ cao vẫn chủ yếu do các doanh nghiệp FDI cung cấp. Cơ hội mở ra rất lớn đối với các ngành như ô tô, điện tử, dệt may và da giày nhưng các doanh nghiệp Việt Nam công nghiệp Việt Nam vẫn chưa đủ năng lực để cung cấp linh kiện và phụ tùng đáp ứng các yêu cầu của khách hàng cho các chuỗi sản xuất toàn cầu ở trong nước.

Chưa kể, lĩnh vực sản xuất của các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trong nước khá giống nhau, cả về trình độ, quy mô, công nghệ và sản phẩm.

Trong ngành cơ khí, đa số là gia công các công đoạn cơ khí đơn giản (dập, cắt, hàn, sơn..) rất ít doanh nghiệp thực hiện các công đoạn, sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao như đúc, xử lý nhiệt, gia công bề mặt. Điện tử mới chỉ tập trung chủ yếu vào các chi tiết nhựa và bao bì. Các chi tiết như mạch in nhiều lớp, các linh kiện điện tử rất ít doanh nghiệp đủ trình độ sản xuất.

Trong ngành dệt may, chủ yếu mới chỉ phát triển ở công đoạn may. Phần lớn các doanh nghiệp có quy mô nhỏ, không đủ năng lực đầu tư, hấp thụ và đổi mới công nghệ sản xuất.

Để giải quyết bài toán này, cần có các hỗ trợ trực tiếp vào hoạt động chuyển giao công nghệ, nghiên cứu phát triển (R&D) của doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ, qua đó nâng cao hàm lượng công nghệ và giá trị gia tăng của sản phẩm công nghiệp hỗ trợ.

Những chương trình phát triển nhà máy thông minh, hay đào tạo tư vấn viên, hỗ trợ doanh nghiệp áp dụng công cụ cải tiến như thời gian vừa qua Bộ Công Thương phối hợp cùng địa phương và các doanh nghiệp FDI triển khai cần được tiếp tục thực hiện, tập trung vào hỗ trợ các doanh nghiệp có năng lực và sẵn sàng đổi mới để từng bước tiệm cận với yêu cầu của chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ngoài ra, cần có những chính sách hấp dẫn để thu hút đầu tư vào phát triển các dự án sản phẩm công nghiệp hỗ trợ công nghệ cao, phục vụ các ngành công nghiệp mới nổi nhằm bắt kịp xu hướng công nghiệp hóa hiện đại hóa, hướng đến tăng cường năng lực cạnh tranh cho công nghiệp hỗ trợ nội địa tiến sâu hơn trong chuỗi giá trị.