Những năm gần đây, nhờ chương trình OCOP, mận hậu Mộc Châu đang bước sang một hành trình mới: trở thành sản phẩm kinh tế - du lịch - thương hiệu, mang lại thu nhập ổn định cho hàng nghìn hộ dân và mở đường để Sơn La định vị mình trên bản đồ nông sản Việt.

Ở Sơn La, Mận hậu Mộc Châu chủ yếu được trồng tại các xã Tân Lập, Phiêng Luông, Nà Ka, Tân Hợp và Vân Hồ - nơi có độ cao trên 1.000 mét, khí hậu mát lạnh quanh năm và biên độ nhiệt ngày - đêm lớn. Đây chính là điều kiện tự nhiên giúp cây mận phát triển khỏe, ra hoa đồng đều và cho quả giòn - ngọt - đậm vị hơn nhiều vùng khác.

Điểm khác biệt lớn nhất của mận Mộc Châu nằm ở độ giòn, vị ngọt sâu và mùi thơm nhẹ - những yếu tố hình thành từ khí hậu ôn đới, đất bazan pha sét và ánh nắng dịu của vùng cao. Biên độ nhiệt lớn khiến lượng đường tích lũy trong quả cao hơn. Không chỉ vậy, mận hậu Mộc Châu còn có độ đồng đều cao, dễ tạo hình cho chế biến sâu: khi sấy, quả giữ màu tốt; khi làm siro, nước ép lên màu tự nhiên; khi ngâm mật ong hay gừng, giữ được độ thơm đặc trưng mà không bất kỳ vùng trồng nào sao chép được.

Chính sự kết hợp giữa địa hình - khí hậu - thổ nhưỡng - cách chăm sóc của người bản địa đã tạo ra trái mận hậu mang “dấu ấn” của riêng Mộc Châu: chất lượng ổn định, hương vị đặc trưng và có giá trị kinh tế cao khi đưa vào chuỗi sản phẩm OCOP.

Trước đây, mận hậu Mộc Châu chỉ là thứ quả mùa vụ, giá cả không ổn định, đầu ra phụ thuộc vào thương lái khiến cuộc sống của người trồng mận chỉ gói gọn trong vài tuần thu hoạch.

Nhưng vài năm trở lại đây, trái mận đã khoác lên mình một diện mạo khác. Khi bước vào chương trình OCOP, mận hậu từ chỗ là sản phẩm “ăn tại vườn” đã trở thành sản phẩm chuẩn hóa. Hiện nay, toàn tỉnh Sơn La đã có khoảng 12.400 ha trồng mận hậu; nhãn hiệu tập thể “Mận Sơn La” được bảo hộ từ năm 2021. Riêng vụ 2025, sản lượng toàn tỉnh ước đạt 100.000 tấn.

Thung lũng mận Nà Ka, thị trấn Nông trường Mộc Châu.

Sơn La bắt đầu triển khai chương trình OCOP từ giai đoạn 2018-2020, nhưng phải đến những năm 2021 trở đi, khi tỉnh hoàn thiện bộ tiêu chí và cơ chế hỗ trợ, OCOP mới thực sự trở thành một “làn gió mới” lan rộng tới từng huyện, từng bản. Mộc Châu - vùng đất được xem là “thủ phủ nông nghiệp ôn đới” - nhanh chóng trở thành một trong những địa phương tiên phong.

Ngay từ bước đầu triển khai chương trình, Mộc Châu đã xác định mận hậu là một trong những sản phẩm chủ lực để phát triển OCOP bởi vùng này sở hữu lợi thế mà ít nơi có được: diện tích trồng mận lớn, chất lượng ổn định, thương hiệu đã quen thuộc với thị trường miền Bắc. Vì vậy, cùng với chè, sữa và các nông sản đặc trưng khác, mận hậu Mộc Châu được đưa vào danh mục sản phẩm ưu tiên chuẩn hóa, xây dựng thương hiệu và phát triển chuỗi giá trị.

Từ năm đầu triển khai, huyện đã tổ chức các lớp tập huấn cho nông dân về tiêu chuẩn sản xuất an toàn, lựa chọn những HTX có năng lực để dẫn dắt chuỗi, đồng thời hỗ trợ các chủ thể xây dựng hồ sơ, thiết kế bao bì và hoàn thiện quy trình chế biến mận sấy, mận gừng mật ong, siro mận. Đó là bước khởi đầu để trái mận - vốn chỉ hiện diện trong những phiên chợ vùng cao - có cơ hội bước vào hệ thống phân phối hiện đại, đủ điều kiện tham gia đánh giá, xếp hạng OCOP.

Để tham gia chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP), mận cần có chuẩn - chuẩn từ cách trồng, chuẩn đến cách thu hái, chuẩn cả khâu bảo quản, đóng gói, chế biến. Những năm gần đây, đa số diện tích mận Sơn La được khuyến khích sản xuất theo quy trình an toàn như VietGAP, GlobalGAP, thậm chí theo hướng hữu cơ.

Nông dân không còn bón phân, phun thuốc theo kinh nghiệm mà theo quy trình; được tập huấn cách cắt tỉa, điều chỉnh năng suất, thu hái đúng độ chín. Điều này không chỉ giúp quả đẹp và đồng đều hơn, mà còn đảm bảo yếu tố an toàn - một trong những điều kiện tiên quyết của OCOP. Những hộ nông dân trước đây chỉ quen với “quả chín là hái”, thì nay đã biết đọc chỉ số sâu bệnh, dùng bẫy sinh học, ghi nhật ký sản xuất và chủ động kiểm soát chất lượng vườn.

Với mận để làm nguyên liệu chế biến OCOP, yêu cầu còn cao hơn: trái phải đạt kích cỡ, độ chín, độ đường nhất định; khâu sơ chế (rửa, tách hạt, cắt miếng) phải đảm bảo vệ sinh; lò sấy, dây chuyền đóng gói phải được đầu tư, kiểm soát nhiệt độ - thời gian để vừa giữ màu, vừa giữ dinh dưỡng.

Nhưng chuẩn hóa không dừng ở vườn. Trái mận khi rời khỏi tán cây còn phải đi qua khâu sơ chế với hệ thống rửa - phân loại - tách hạt - đóng gói theo đúng điều kiện vệ sinh. Nhiều HTX đã đầu tư máy sấy lạnh, sấy đối lưu, buồng tách ẩm, kho lạnh bảo quản để biến mận từ một loại quả khó giữ tươi thành nguyên liệu ổn định cho chế biến. Những hộ làm nhỏ lẻ trước kia đã bắt đầu liên kết vào HTX, tạo thành chuỗi giá trị thay vì mỗi người một kiểu.

Nếu chuẩn hóa là điều kiện để trái mận “được chấm điểm”, thì chế biến sâu chính là chìa khóa để mận “được định giá”. Và cũng từ đây, giá trị thực sự của mận hậu Mộc Châu bắt đầu được “thay áo” bằng hàng loạt dòng sản phẩm có sức sống dài hơn, thị trường rộng hơn: mận sấy dẻo bỏ hạt, mận gừng mật ong, mận ngâm, siro mận, nước cốt mận…

Thực tế cho thấy, một kg mận tươi bán tại vườn chỉ ở mức 25.000-35.000 đồng. Tuy nhiên, khi đi qua dây chuyền chế biến - từ tách hạt, sấy dẻo đến đóng gói hút chân không - giá trị sản phẩm có thể tăng lên gấp 4-5 lần, mà vẫn được thị trường chấp nhận bởi tính tiện dụng và hương vị đặc trưng.

Trong hành trình đưa mận hậu Mộc Châu bước vào “đường đua OCOP”, hai chủ thể đóng vai trò nổi bật nhất chính là HTX Nông nghiệp Quyết Thanh và HTX Dịch vụ Phát triển Nông nghiệp 19/5 - những đơn vị tiên phong biến trái mận tươi thành chuỗi sản phẩm chế biến có giá trị cao.

Thành lập từ năm 2018, HTX Quyết Thanh hiện được xem là đơn vị dẫn dắt vùng nguyên liệu khi mỗi năm thu mua hàng trăm tấn mận tươi từ nông dân trong vùng để đưa vào chế biến. Việc thu mua với sản lượng lớn và theo hợp đồng đã giúp nông dân ổn định đầu ra. Những sản phẩm như mận sấy dẻo, mận gừng mật ong của Quyết Thanh đã được chứng nhận OCOP 4 sao, trở thành điểm nhấn của Mộc Châu trong nhóm sản phẩm chế biến từ quả. Mỗi năm HTX xuất bán ra thị trường trên 300 tấn quả các loại, tổng doanh thu đạt trên 4 tỷ đồng.

Cùng với Quyết Thanh, HTX Dịch vụ Phát triển Nông nghiệp 19/5 cũng là một “điểm sáng” khi xây dựng quy trình sản xuất nghiêm ngặt ngay từ vùng nguyên liệu. Mận được thu hoạch từ các vườn đạt tiêu chuẩn, lựa chọn theo kích cỡ và độ chín, sau đó được đưa vào hệ thống sơ chế - sấy - đóng gói theo quy trình khép kín. HTX đã đầu tư thiết bị, công nghệ chế biến ra các sản phẩm có thương hiệu, như: Rượu mận, mứt mận, mận sấy dẻo,... cùng với đó là việc đầu tư nâng cấp thiết bị, nâng công suất sấy hơi từ 100kg lên 600kg thành phẩm/mẻ. Bình quân hằng năm, HTX thu mua khoảng 400 tấn mận hậu cho nông dân. Kết quả là HTX đang sở hữu 6 sản phẩm OCOP cấp tỉnh, trong đó có 3 sản phẩm đạt tiêu chuẩn 4 sao.

Đằng sau sự chuyển mình của trái mận là cả một hệ thống chính sách hỗ trợ của tỉnh Sơn La dành cho các sản phẩm OCOP nói chung, trong đó mận hậu được chú trọng.

Tỉnh hỗ trợ chủ thể từ khâu hoàn thiện hồ sơ OCOP - thuê tư vấn, viết câu chuyện sản phẩm, kiểm nghiệm, công bố chất lượng, dán tem truy xuất - đến khâu thiết kế bao bì, nhãn mác để sản phẩm phù hợp lên kệ siêu thị và tham gia hội chợ.

Cùng với đó là các chính sách hỗ trợ đầu tư máy móc, nhà xưởng, kho bảo quản, giúp HTX và doanh nghiệp có thể vận hành dây chuyền sấy, đóng gói, dán nhãn theo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. Với những sản phẩm đặc trưng như mận sấy, mận gừng mật ong, mận siro…, sự hỗ trợ là nền tảng quan trọng để chuyển từ mô hình làm nhỏ lẻ sang sản xuất hàng hóa.

Một trong những bước đi đáng chú ý của Sơn La trong hành trình nâng tầm mận hậu là gắn OCOP với chuyển đổi số trong xúc tiến thương mại với hàng loạt hoạt động, sự kiện.

Từ năm 2022, Sơn La đã tham gia chuỗi sự kiện Festival trái cây và sản phẩm OCOP Việt Nam, tổ chức nhiều không gian trưng bày với chủ đề “Nông sản Việt và sản phẩm OCOP - vươn ra thế giới”, trong đó mận hậu là một trong những sản phẩm được ưu tiên.

Tỉnh Sơn La cũng đã chủ động kết nối, đưa mận hậu tới các hệ thống phân phối lớn. Năm 2024 - 2025, Sơn La phối hợp với Saigon Co.op tổ chức Lễ hội “Mận hậu và nông sản tỉnh Sơn La” tại TP.HCM; chỉ riêng tuần lễ giới thiệu mận và nông sản này, Saigon Co.op tiêu thụ khoảng 100 tấn mận hậu từ vùng nguyên liệu Mộc Châu, Yên Châu, với giá bán khuyến mãi 29.900 đồng/kg trong hệ thống Co.opmart, Co.opXtra; Hội chợ xúc tiến thương mại nông sản và sản phẩm OCOP khu vực Tây Bắc - Sơn La 2025 có quy mô 250 gian hàng tiêu chuẩn với sự tham gia của 130 đơn vị.

Năm 2025, Sở Công Thương Sơn La phối hợp với VNPost tổ chức sự kiện “Chợ phiên OCOP Sơn La” dưới hình thức mega livestream trên TikTok Shop, sàn nông sản của Bưu điện, nhằm quảng bá, tiêu thụ mận hậu, xoài và các nông sản OCOP khác.

Giai đoạn 2025 - 2030, Sơn La đặt mục tiêu không chỉ duy trì vùng nguyên liệu mận hậu bền vững, mà còn nâng hạng sản phẩm OCOP: nâng nhiều sản phẩm mận chế biến từ 3 sao lên 4 sao, hướng tới 5 sao quốc gia; mở rộng danh mục sản phẩm chế biến sâu hơn như: mận đông lạnh, nước ép đóng chai, bột mận dùng cho chế biến thực phẩm…; Đồng thời, tỉnh cũng chủ trương gắn chặt hơn nữa trái mận với du lịch trải nghiệm “mùa mận Mộc Châu”.