OCOP không thay đổi nghề, mà giúp nghề thay đổi bằng cách chuẩn hóa sản phẩm, mở rộng thị trường và trao cho người dân cơ hội làm chủ giá trị bản địa. Ở làng nghề thêu ren Văn Lâm, đó là hành trình những người thợ đang miệt mài dệt những “đường thêu” OCOP.

Nếu nông sản là “xương sống” của OCOP, thì làng nghề truyền thống là “linh hồn” của chương trình. Bởi lẽ, mỗi nghề cổ không chỉ tạo ra sản phẩm, mà còn chứa đựng câu chuyện văn hóa và kỹ nghệ độc đáo - những yếu tố mà OCOP hướng đến trong phát triển kinh tế nông thôn mới.

Làng thêu ren Văn Lâm nằm trong quần thể danh thắng Tam Cốc Bích Động thuộc xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình cũ (nay là Phường Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) đã có lịch sử hơn 700 năm. Điểm độc đáo của nghề thêu ren Văn Lâm nằm ở kỹ thuật tinh xảo được truyền qua nhiều thế hệ, đặc biệt là hai kỹ thuật nổi tiếng: mũi nối đầu và đâm xô.

Kỹ thuật mũi nối đầu giúp tạo nên những đường chỉ liền mạch, mềm mại mà chắc chắn, mang lại cảm giác thanh thoát và tinh tế cho từng họa tiết. Trong khi đó, đâm xô là kỹ thuật khó, yêu cầu độ chính xác cao để đường kim tạo hình họa tiết sắc nét, sinh động. Đây chính là những yếu tố làm nên sức hút đặc biệt của sản phẩm thêu ren Văn Lâm.

Bên cạnh đó, thêu rua (hay còn gọi là ren rút chỉ) là một kỹ nghệ đặc sắc khác của làng Văn Lâm. Sản phẩm thêu rua đòi hỏi tính kỹ thuật cao. Từ mảnh vải, người thợ dùng những chiếc kéo nhỏ hoặc dao nhỏ xíu nhẹ nhàng, khéo léo chích, rút từng sợi vải… sau đó dùng chỉ đan thành những bông hoa, những cánh lá theo yêu cầu bản vẽ. Điều này cũng cho thấy độ khó về kỹ, mỹ thuật, sự tỉ mỉ, chính xác mà chưa có máy móc nào có thể làm thay được.

Nhờ đôi bàn tay tài hoa và óc sáng tạo, nghề thêu ren - rua Văn Lâm đã sớm khẳng định vị thế, trở thành một trong những làng nghề làm ren đẹp nhất Việt Nam. Năm 2024, nghề thêu ren Văn Lâm chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định 957/QĐ‑BVHTTDL, ngày 09/04/2024) đã mở ra cơ hội mới để nghề truyền thống này tiếp tục lan tỏa và phát triển với sự tiếp sức từ chương trình OCOP.

Nếu kỹ nghệ và bàn tay khéo léo là nền tảng giúp Văn Lâm giữ hồn nghề, thì những chính sách hỗ trợ từ chương trình OCOP và chính quyền địa phương chính là “sợi chỉ” nối nghề với thị trường hiện đại.

Ngày 12/07/2018, tỉnh Ninh Bình đã ban hành Quyết định 922/QĐ‑UBND, phê duyệt “Đề án Mỗi vùng có sản phẩm đặc trưng, chất lượng, an toàn tỉnh Ninh Bình giai đoạn 2018-2020 thuộc Chương trình quốc gia Mỗi xã một sản phẩm (OCOP); Kế hoạch 69/KH‑UBND ngày 17/04/2023 về “Bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống trên địa bàn tỉnh”.

Thực hiện định hướng chính sách của tỉnh và để tháo gỡ khó khăn, thúc đẩy làng nghề phát triển bền vững, chính quyền xã Ninh Hải đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ cụ thể, nhờ đó, nghề thêu ren Văn Lâm, bước vào một giai đoạn phát triển mới. Từ khi đăng ký tham gia chương trình năm 2019, những hộ sản xuất nhỏ lẻ trước đây bắt đầu được hướng dẫn hoàn thiện hồ sơ, đăng ký nhãn hiệu tập thể “Thêu ren Văn Lâm”, thiết kế bao bì và tham gia đánh giá phân hạng sản phẩm.

Xã Ninh Hải đã chủ động phối hợp Phòng Văn hóa huyện Hoa Lư, Sở Công Thương, Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình tổ chức các lớp bồi dưỡng kỹ thuật, hỗ trợ thiết kế mẫu mã, cấp chứng nhận sản phẩm OCOP cho nhiều cơ sở thêu ren; phối hợp xây dựng mô hình “Không gian làng nghề OCOP Văn Lâm”. Một số hộ gia đình mạnh dạn đầu tư nhà xưởng, mở rộng sản xuất, hướng tới xuất khẩu.

Từ năm 2023, Sở Công Thương tỉnh Ninh Bình cũng đã phối hợp với Ban Quản lý Làng nghề thêu ren Văn Lâm đã tổ chức cuộc thi “Bàn tay vàng thêu ren”. Ngoài ra, việc kết hợp du lịch trải nghiệm tại làng nghề đã thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, góp phần nâng cao giá trị kinh tế và văn hóa cho địa phương.

Nếu trước kia sản phẩm chỉ dừng ở mức hàng lưu niệm bán cho khách du lịch, thì nay đã có mặt trong hệ thống cửa hàng OCOP, gian hàng hội chợ và cả các sàn thương mại điện tử địa phương. Kết quả, một  số sản phẩm như khăn trải bàn, áo thêu, túi vải, ga gối, tranh ren nghệ thuật đã được đánh giá đạt chuẩn OCOP 4 sao cấp tỉnh Ninh Bình.

Theo thống kê của tỉnh Ninh Bình, đến nay toàn tỉnh có hơn 160 sản phẩm đạt chuẩn OCOP, trong đó nhóm thủ công mỹ nghệ chiếm gần 30%. Riêng làng nghề Văn Lâm có nhiều sản phẩm được đánh giá đạt chuẩn 4 sao cấp tỉnh, như khăn thêu, áo ren và tranh nghệ thuật.

Đại diện xã Ninh Hải cho biết: “Năm 2024, trên địa bàn xã Ninh Hải, nghề thêu ren mang lại thu nhập ước tính khoảng 70 tỷ đồng. Khi kết hợp du lịch trải nghiệm tham quan làng nghề truyền thống đã góp phần mang lại việc làm ổn định cho người dân”.

Nhờ sự hỗ trợ về quảng bá và xúc tiến thương mại, sản phẩm thêu ren Văn Lâm ngày càng được biết đến rộng rãi, xuất hiện tại các sự kiện lớn như Tuần lễ OCOP khu vực phía Bắc, Lễ hội Tràng An và các hội chợ quốc tế về hàng thủ công mỹ nghệ. Các sản phẩm nay không chỉ dừng ở khách du lịch lẻ, mà đã có mặt trong hội chợ OCOP toàn quốc, triển lãm “Tinh hoa nghề Việt”, và nhiều chuỗi điểm du lịch Tràng An - Tam Cốc.

Bên cạnh đó, sản phẩm thêu ren Văn Lâm hiện không chỉ còn là khăn trải bàn, áo dài mà còn sáng tạo thành túi xách, áo khoác, phụ kiện thời trang… mang phong cách hiện đại, tinh tế được xuất khẩu sang Nhật Bản, Anh và Hàn Quốc, đồng thời được các doanh nghiệp du lịch lựa chọn làm quà tặng lưu niệm OCOP cho khách quốc tế. Đây là một bước tiến đáng kể về giá trị thương mại và nhận diện thương hiệu.

Trước đây, một tấm khăn ren Văn Lâm chỉ bán vài trăm nghìn đồng tại chợ du lịch. Nay, khi sản phẩm được chứng nhận OCOP 4 sao, giá trị đã tăng gấp đôi, được bày bán tại các cửa hàng quà lưu niệm cao cấp và bước đầu có đơn hàng xuất khẩu. OCOP đã tạo động lực để người thợ nâng cao chất lượng, đưa nghề thêu từ quy mô hộ gia đình sang hướng sản xuất hàng hóa.

Bà Vũ Thị Lan Hương, Phó Giám đốc Công ty Thêu Ren Mặt Trời Xanh, chia sẻ: “Trước kia, nghề thêu chỉ phục vụ khách đến làng. Nay nhờ OCOP, chúng tôi có cơ hội đưa sản phẩm vào siêu thị, tham gia sàn thương mại điện tử và mở rộng thị trường nội địa.”

Sau khi được công nhận OCOP 4 sao, Văn Lâm đang tiếp tục hoàn thiện quy trình sản xuất để hướng tới hạng 5 sao quốc gia. Xã Ninh Hải đặt mục tiêu phát triển sản phẩm kết hợp du lịch trải nghiệm, mở rộng vùng nguyên liệu sợi và kết nối với các điểm du lịch trong quần thể Tràng An.

Hiện nay thôn Văn Lâm có khoảng gần 3.000 lao động làm nghề thêu và du lịch tại địa phương. Thôn có 16 nghệ nhân tiêu biểu đã được Ủy ban Nhân dân tỉnh phong tặng nghệ nhân cấp tỉnh. Trên địa bàn thôn có sáu doanh nghiệp và nhiều cơ sở sản xuất hàng thêu ren truyền thống, giải quyết việc làm cho nhiều lao động của xã và các địa phương lân cận.

Từ thực tiễn Văn Lâm có thể đúc rút nhiều kinh nghiệm quý trong triển khai chương trình OCOP.

Thứ nhất, khôi phục và giữ nghề. Việc chuẩn hóa quy trình và sản phẩm giúp nghề truyền thống được công nhận, tạo niềm tự hào cho cộng đồng địa phương. Nhiều nghệ nhân được tôn vinh, các lớp truyền nghề được mở lại, và thế hệ trẻ có thêm lý do để gắn bó, nối tiếp con đường cha ông.

Thứ hai, gia tăng giá trị kinh tế. Khi sản phẩm được chứng nhận OCOP 4 sao, giá trị đã tăng gấp đôi, OCOP đã tạo động lực để người thợ nâng cao chất lượng, đưa nghề thêu từ quy mô hộ gia đình sang hướng sản xuất hàng hóa.

Thứ ba, gắn kết du lịch và văn hóa. Du khách đến Tam Cốc - Bích Động không chỉ ngắm cảnh, mà còn có thể trải nghiệm ngồi khung thêu cùng nghệ nhân, tự tay tạo ra sản phẩm nhỏ làm kỷ niệm. Đây là mô hình “du lịch cộng đồng gắn OCOP”.

Có thể thấy, từ một chương trình phát triển kinh tế nông thôn, OCOP đã trở thành chiếc “khung thêu” giúp Văn Lâm nói riêng và các địa phương khác nói chung gìn giữ và phát huy giá trị bản địa bằng chính sức mạnh của cộng đồng.