Hành trình ấy không chỉ là câu chuyện nâng tầm giá trị của một đặc sản bản địa, mà còn là minh chứng khéo léo kết nối chính sách, tổ chức sản xuất và quảng bá thương hiệu để biến “vị cay đại ngàn” thành chuỗi giá trị hàng hóa bền vững.

Từ lâu, ớt A Riêu ở xã Mà Cooih, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam (nay là xã Bến Hiên, TP. Đà Nẵng) là một trong những loại gia vị quan trọng trong các món ăn và trở thành một phần văn hóa của đồng bào Cơ Tu sống trên dãy Trường Sơn. A Riêu trong tiếng Cơ Tu có nghĩa là con chim chào mào, loại ớt A Riêu ở vùng Đông Giang được đặt tên này với huyền tích loài chim chào mào ăn những trái ớt mọc ở rừng, từ đó phát tán hạt giống khắp núi rừng.

Cũng nhờ điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu riêng biệt đã tạo ra sự khác biệt của giống ớt với kích thước khá nhỏ, có vị cay, thơm nồng vừa phải rất đặc trưng riêng khác hẳn với các giống ớt ở nơi khác.

Từ năm 2014, UBND huyện Đông Giang đã ban hành Quyết định số 741 về phát triển cây ớt theo hướng hàng hóa trên địa bàn xã Ma Cooih nhằm phát triển cây ớt Ariêu đồng bộ, hiệu quả. Do đó diện tích cây ớt Ariêu không ngừng được mở rộng, mang lại hiệu quả kinh tế cao.

Bước ngoặt trong hành trình phát triển của ớt A Riêu đến vào năm 2019, khi sản phẩm “Muối ớt A Riêu” của HTX Nông lâm nghiệp Mà Cooih được UBND tỉnh Quảng Nam công nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao. Đây là kết quả của quá trình nỗ lực chuẩn hóa từ khâu sản xuất - chế biến - đóng gói đến xây dựng thương hiệu theo bộ tiêu chí OCOP.

Không dừng lại ở đó, địa phương tiếp tục đầu tư cải tiến bao bì, nâng cao chất lượng sản phẩm, hoàn thiện hồ sơ minh chứng và quy trình truy xuất nguồn gốc. Nhờ vậy, đến năm 2022, Muối ớt A Riêu được nâng hạng lên OCOP 4 sao cấp tỉnh, đánh dấu một bước tiến quan trọng, đưa đặc sản vùng cao Đông Giang từ phạm vi làng nghề, xã - huyện vươn ra thị trường rộng lớn hơn trong và ngoài tỉnh.

Huyện Đông Giang bắt đầu triển khai Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) từ năm 2019, ngay sau khi tỉnh Quảng Nam ban hành Kế hoạch số 4767/KH-UBND ngày 09/8/2018 về việc thực hiện Chương trình OCOP giai đoạn 2018 - 2020 theo Quyết định 490/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.

Theo Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP), huyện Đông Giang đã nhận được sự quan tâm, hỗ trợ mạnh mẽ từ các cấp chính quyền, tạo nền tảng để sản phẩm ớt A Riêu phát triển đúng hướng, từ giống bản địa trở thành hàng hóa đặc trưng vùng cao.

Đặc biệt, Nghị quyết sửa đổi số 07/2021/NQ-HĐND của HĐND tỉnh Quảng Nam (có hiệu lực từ 18/12/2023) được xem là “cú hích” chính sách quan trọng, mở ra hành lang pháp lý và nguồn lực hỗ trợ cho chương trình OCOP. Theo nghị quyết, các chủ thể được hỗ trợ xây dựng hồ sơ, chuẩn hóa quy trình, thuê tư vấn phân hạng, đăng ký nhãn hiệu, chứng nhận tiêu chuẩn chất lượng (VietGAP, ISO, HACCP), xúc tiến thương mại và chuyển đổi số - truy xuất nguồn gốc.

Trong đó, huyện miền núi cao như Đông Giang được ưu tiên hỗ trợ tối đa 100% chi phí cho nhiều hạng mục, giúp sản phẩm bản địa như ớt A Riêu có cơ hội “cất cánh”.

Không chỉ trông chờ chính sách cấp trên, Đông Giang còn chủ động triển khai dự án bảo tồn và phát triển giống ớt A Riêu giai đoạn 2022-2025 tại xã Mà Cooih, với quy hoạch vùng nguyên liệu 50 ha, hướng tới hình thành vùng chuyên canh gắn với sản xuất hàng hóa và chế biến sâu.

Bên cạnh đó, trong giai đoạn 2019-2024, huyện đã bố trí khoảng 3 tỷ đồng cho chương trình OCOP, hỗ trợ các hợp tác xã, tổ hợp tác và hộ sản xuất. Tính đến giữa năm 2024, Đông Giang có 24 sản phẩm OCOP (trong đó 2 sản phẩm đạt 4 sao, 22 sản phẩm đạt 3 sao), với Muối ớt A Riêu là sản phẩm 4 sao tiêu biểu.

Ngoài ra, mỗi năm huyện hỗ trợ khoảng 200 triệu đồng để mua cây giống ớt A Riêu cung cấp cho người dân, đồng thời tổ chức tập huấn kỹ thuật trồng trọt, hướng dẫn tiêu thụ sản phẩm. Nhờ chính sách này, nhiều hộ Cơ Tu ở Mà Cooih đã chuyển đổi từ cây sắn, ngô sang trồng ớt A Riêu, đạt thu nhập 20-50 triệu đồng/hộ/năm.

Những “mảng xanh” chính sách ấy đã trở thành lực đẩy mạnh mẽ giúp Đông Giang chuyển mình, để cây ớt A Riêu không chỉ bén rễ sâu trên đất núi mà còn lan tỏa giá trị kinh tế - văn hóa bền vững.

Hiện tại, các điểm thu mua ớt A Diêu với giá khoảng 150 đến 200.000 đồng/kg. Vào thời cao điểm, giá thu mua có thể lên đến 250.000 đồng/kg. Đây là một nguồn thu nhập tốt và ổn định cho người đồng bào Cơ Tu ở địa phương.

Từ nguồn nguyên liệu ớt A Riêu tươi được trồng theo quy trình an toàn, HTX Nông lâm nghiệp Mà Cooih (nay thuộc xã Bến Hiên) đã chế biến ra nhiều dòng sản phẩm khác nhau như: Muối ớt A Riêu: sản phẩm chủ lực đạt chuẩn OCOP 4 sao; Ớt muối măng chua; Ớt bột A Riêu. Nhờ sự đa dạng này, giá trị kinh tế của ớt A Riêu tăng gấp 3-4 lần so với nguyên liệu tươi, đồng thời tạo việc làm ổn định cho lao động địa phương quanh năm.

Khi sản phẩm đạt hạng sao OCOP, chi phí cho các hoạt động xúc tiến thương mại, chứng nhận chất lượng, thiết kế bao bì - nhãn hiệu được hỗ trợ theo chính sách của tỉnh. Quan trọng hơn, niềm tin thị trường tăng rõ rệt: người tiêu dùng biết đến sản phẩm qua tem truy xuất nguồn gốc, hội chợ, du lịch và sàn thương mại điện tử, tạo nền tảng vững chắc cho việc mở rộng vùng trồng.

Hiện nay, ớt A Riêu đã trở thành một trong những sản phẩm được quảng bá thường xuyên tại các hội chợ OCOP trong và ngoài tỉnh Quảng Nam. Sản phẩm cũng được đưa vào điểm bán tại Khu du lịch sinh thái Cổng Trời Đông Giang - nơi vừa là không gian trưng bày đặc sản địa phương, vừa là điểm trải nghiệm văn hóa Cơ Tu. Bên cạnh đó, kênh tiêu thụ ổn định qua HTX Nông lâm nghiệp Mà Cooih giúp người dân an tâm sản xuất, đảm bảo đầu ra bền vững và giá trị gia tăng cho nông sản vùng cao.

Theo thống kê thực tế tại xã Mà Cooih, mỗi hộ trồng ớt A Riêu tăng thêm 20-50 triệu đồng/năm, tùy quy mô và năng suất. Hiện đã có hơn 150 hộ dân tham gia trồng trên diện tích 20 ha, cho thấy sức lan tỏa mạnh mẽ của mô hình OCOP sau khi sản phẩm được công nhận.

Ông ông A Lăng Diên - Giám đốc HTX Nông lâm nghiệp Mà Cooih cho biết: “Trước đây, nguồn thu nhập chính của đồng bào Cơ Tu từ cây sắn, ngô, chuối, gỗ keo..., giờ có thêm ớt A Rriêu giúp đời sống bà con được nâng lên. Sản phẩm ớt muối A Riêu giờ đã đạt OCOP 4 sao cấp tỉnh".

Mỗi năm huyện hỗ trợ xã 200 triệu đồng mua cây giống cung cấp cho người dân trồng. HTX đang liên kết với doanh nghiệp để tiêu thụ sản phẩm. Để có nguồn nguyên liệu phục vụ cho việc chế biến, HTX đã hỗ trợ 10 hộ dân với khoảng 10.000 cây giống và hướng dẫn họ gieo trồng, sau đó thu mua sản phẩm khi thu hoạch.

Không chỉ dừng ở câu chuyện sản xuất, Đông Giang còn biết cách “làm thị trường bằng văn hóa”. Năm 2024, huyện Đông Giang tổ chức Lễ hội Ớt A Riêu lần thứ nhất vào ngày 15/8/2024, tại Khu du lịch sinh thái Cổng Trời Đông Giang (xã Mà Cooih). Sự kiện không chỉ là dịp quảng bá văn hóa Cơ Tu gắn với du lịch sinh thái vùng cao, mà còn là hoạt động xúc tiến thương mại quy mô lớn, nhằm mở rộng đầu ra cho sản phẩm OCOP của địa phương.

Tại lễ khai mạc, HTX Nông lâm nghiệp Mà Cooih đã ký kết thỏa thuận bao tiêu sản phẩm với doanh nghiệp du lịch, tạo tiền đề cho chuỗi tiêu thụ ổn định, khép kín từ vùng nguyên liệu đến thị trường. Lễ hội cũng thu hút hàng nghìn lượt du khách và nhiều doanh nghiệp đến tìm hiểu, hợp tác, góp phần đưa thương hiệu ớt A Riêu tiến xa hơn trên bản đồ nông sản Quảng Nam.

Từ chỗ chỉ là cây dại, nay ớt A Riêu đã trở thành “cây làm giàu” của đồng bào Cơ Tu ở xã Mà Cooih. Khi Chương trình OCOP mở lối, người dân học cách trồng theo chuẩn, chế biến, đóng gói và bán ra thị trường. “Ớt rừng” giờ đây không chỉ mang vị cay nồng đặc trưng của đại ngàn, mà còn mang lại thu nhập, sinh kế và niềm tự hào mới cho vùng cao Đông Giang.