Việc Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe tuyên bố từ chức vì lý do sức khoẻ vào ngày 28/8 trước khi nhiệm kỳ kết thúc vào tháng 9/2021 sẽ khiến người kế nhiệm phải giải quyết nhiều việc dang dở. Một trong những câu hỏi lớn đối với Nhật Bản, nền kinh tế lớn thứ 3 thế giới, là tương lai nào cho chiến lược kích thích kinh tế Abenomics do ông Shinzo Abe khởi xướng.
Abenomics, nhóm chính sách kinh tế gồm nới lỏng tiền tệ, nới lỏng tài khóa và cải tổ cấu trúc quy mô lớn nhằm vực dậy nền kinh tế Nhật Bản sau hàng thập kỷ tăng trưởng ỳ ạch và sa vào vũng lầy giảm phát, được ông Shinzo Abe phát động sau khi đắc cử cuối năm 2012. Chiến lược kinh tế Abenomics đã đạt được một số thành công nhanh chóng. Chương trình kích thích kinh tế khổng lồ của Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) đã kéo niềm tin kinh doanh tăng cao, góp phần khiến đồng Yên Nhật yếu đi, qua đó giúp các hãng xuất khẩu nước này gia tăng lợi nhuận, nâng mức lương cho người lao động và tạo thêm việc làm. Việc cải tổ quản trị doanh nghiệp cũng giúp Nhật Bản thu hút lượng lớn dòng vốn từ nước ngoài. Tỷ lệ sở hữu của nhà đầu tư ngoại với cổ phiếu niêm yết tại Nhật Bản trong năm 2014 đạt mức cao kỷ lục 31,7%, so với mức 28% trong năm 2012; trong năm 2019, con số này đạt 29,6%.
Tuy nhiên, giới phân tích nhận định chiến lược kinh tế Abenomics đã gặp nhiều vấn đề ngay từ đầu và sự bùng phát của đại dịch Covid-19 vốn đã đẩy nền kinh tế Nhật Bản vào suy thoái có thể sẽ đặt dấu chấm hết cho chương trình này. Nhà kinh tế trưởng Takeshi Minami thuộc Viện nghiên cứu Norinchukin (Nhật Bản) nhận định “Dù ai làm Thủ tướng thì ưu tiên hiện tại sẽ là kiểm soát đại dịch và phục hồi kinh tế. Có nhiều ý kiến cho rằng chính sách Abenomics đang gây ra các tác động tiêu cực. Vì thế, tôi cho rằng tâm điểm chú ý sẽ là các đề xuất sửa đổi chiến lược kinh tế này".
Trong khi đó, ông Brian Kelly – Giám đốc quỹ phòng hộ Asian Century Quest (Hoa Kỳ) nhận định “Chính sách Abenomics đã thất bại trong việc tạo ra một môi trường nội địa có thể giúp Nhật Bản tăng trưởng cao, thay vì dựa vào nhu cầu bên ngoài”. Sự bùng phát của đại dịch Covid-19 đã quét sạch những lợi ích ngắn hạn mà chính sách Abenomics đem lại như sự bùng nổ du lịch, tăng trưởng kinh tế hồi phục và nhiều việc làm được tạo ra.
Bên cạnh đó, ông Shinzo Abe cũng đã thất bại trong việc khuyến khích các doanh nghiệp Nhật Bản gia tăng chi tiêu. Các doanh nghiệp Nhật Bản hiện đang có lượng tiền mặt tích trữ khổng lồ và số tiền này có thể giúp họ vượt qua các tác động do đại dịch Covid-19 gây ra. Tuy nhiên, điều này có thể sẽ càng củng cố việc tích trữ tiền tại các doanh nghiệp thay vì chi tiêu để tạo cơ hội kinh doanh mới. Vòng luẩn quẩn này có thể ảnh hưởng nặng nề đến khả năng tạo ra đột phá và gia tăng thêm sức ép lên tăng trưởng kinh tế của Nhật Bản trong tương lai. Đây chính là những vấn đề mà ông Shinzo Abe muốn giải quyết thông qua việc thay đổi cấu trúc quản trị doanh nghiệp – múi tên thứ 3 trong chiến lược kinh tế Abenomics.
Nhà nghiên cứu Hideo Hayakawa từ Tổ chức Nghiên cứu Chính sách Tokyo (Nhật Bản) nhận định “Đại dịch Covid-19 có thể khiến các lãnh đạo doanh nghiệp thêm tin tưởng rằng tiền mặt là vua và các doanh nghiệp có thể gia tăng tiết kiệm hơn nữa”.
Các biện pháp giãn cách xã hội và những rào cản khác trong kinh doanh nhằm ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh có thể kìm hãm đà tăng trưởng của Nhật Bản trong dài hạn. Tăng trưởng của Nhật Bản vốn đã ở mức thấp do việc chậm giải quyết các vấn đề trong ngành dược phẩm, nông nghiệp và cấp phép cho lao động nước ngoài. Theo BOJ, tăng trưởng kinh tế của Nhật Bản vốn từng trên 4% trong thập niên 80% đã giảm về gần mức 0% trong năm 2019. Khi chiến lược Abenomics mới được triển khai, tăng trưởng kinh tế Nhật Bẩn vẫn ở quanh mức 1%.
Nhà kinh tế trưởng Samuel Tombs thuộc hãng tư vấn kinh tế Pantheon Macroeconomics (Anh) nhận định “Thất bại của chiến lược Abenomics là ở việc cải tổ cấu trúc. Chính phủ Nhật Bản cũng đã thất bại trong việc thúc đẩy cải cách chính sách nhập cư trong năm ngoái”.
Đại dịch Covid-19 đã giáng đòn mạnh vào chính sách Abenomics vốn kỳ vọng sẽ đảo ngược “tâm lý giảm phát” tại Nhật Bản. Các hộ gia đình và doanh nghiệp tại nước này vẫn kiềm chế chi tiêu do kỳ vọng tăng trưởng GDP sẽ thấp và mức tiền lương sẽ giữ nguyên. Trong quý 2/2020, GDP của Nhật Bản giảm mạnh kỷ lục, xuống còn 507.000 tỷ Yên (4.800 tỷ USD) – tương đương hồi năm 2013 và kém xa mục tiêu 600.000 tỷ Yên mà ông Shinzo Abe đề ra.
Ông Yoshiki Shinke – nhà kinh tế trưởng tại Viện nghiên cứu Dai-ichi Life (Nhật Bản) nhận định “Kinh tế Nhật Bản lẽ ra đã có thể trở nên tốt hơn sau khi áp dụng chiến lược Abenomics nhưng chính sách này không đủ mạnh để thay đổi tâm lý của người dân. Khi đại dịch Covid-19 xảy ra, chúng ta thấy tăng trưởng giảm mạnh. Khi rất nhiều thành tựu của chính sách Abenomics bị xoá sạch, không có điều thần kỳ nào hiện tại có thể giải quyết các vấn đề cố hữu của Nhật Bản”.
Trước đó, BOJ đã áp dụng gần như toàn bộ biện pháp có thể áp dụng để đạt mục tiêu lam phát 2%. Chính phủ Nhật Bản đối mặt với thách thức cạn kiệt công cụ cần thiết để kích thích nền kinh tế nước này hồi phục. Khối nợ khổng lồ của Nhật Bản hiện nay cũng khiến nước này khó thể gia tăng chi tiêu tài khoá ở quy mô lớn.
Ông Takahide Kiuchi, cựu thống đốc BOJ, nhận định “Nhật Bản đã thất bại trong việc bình thường hoá chính sách tiền tệ và tài khóa khi nền kinh tế cải thiện. Hiện tại, Nhật Bản đang phải trả giá".
