TÓM TẮT:
Sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) đang tạo ra những tác động đáng kể đến lĩnh vực tài chính doanh nghiệp, đặc biệt trong công tác lập và phân tích báo cáo tài chính. Với khả năng xử lý dữ liệu lớn và học hỏi từ các mô hình tài chính lịch sử, AI giúp nâng cao tính chính xác, tốc độ và khả năng dự báo trong việc lập báo cáo, từ đó hỗ trợ các nhà quản trị đưa ra quyết định tài chính kịp thời và hiệu quả hơn. Bài viết phân tích các ứng dụng thực tiễn của AI trong báo cáo tài chính, những lợi ích mà nó mang lại, các thách thức trong quá trình triển khai và đề xuất các giải pháp nhằm tối ưu hóa việc tích hợp AI vào hệ thống tài chính kế toán doanh nghiệp tại Việt Nam.
Từ khóa: trí tuệ nhân tạo, báo cáo tài chính, kế toán, dữ liệu lớn, tự động hóa, phân tích tài chính.
1. Đặt vấn đề
Báo cáo tài chính là công cụ cốt lõi phản ánh tình hình tài chính và hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp, đóng vai trò nền tảng trong việc ra quyết định của nhà quản trị, nhà đầu tư và các bên liên quan. Tuy nhiên, quá trình lập báo cáo tài chính hiện nay vẫn phụ thuộc nhiều vào thao tác thủ công, dễ xảy ra sai sót và không kịp thời phản ánh những biến động nhanh chóng trên thị trường. Trong bối cảnh doanh nghiệp đang đối mặt với lượng dữ liệu ngày càng lớn và phức tạp, nhu cầu về một công cụ hỗ trợ tự động hóa, phân tích và dự báo tài chính chính xác là rất cấp thiết.
Trí tuệ nhân tạo (AI) xuất hiện như một giải pháp tối ưu, cung cấp các công cụ phân tích tài chính thông minh dựa trên học máy (machine learning), xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP) và khai phá dữ liệu (data mining). Việc ứng dụng AI trong báo cáo tài chính cho phép doanh nghiệp tự động hóa quy trình ghi nhận kế toán, phân tích biến động chi phí, đánh giá rủi ro tài chính và xây dựng mô hình dự báo hiệu quả kinh doanh trong tương lai. Điều này không chỉ nâng cao năng lực kiểm soát nội bộ mà còn góp phần tăng cường tính minh bạch và tuân thủ quy định tài chính. Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam cho thấy việc tích hợp AI vào hệ thống tài chính doanh nghiệp còn gặp nhiều rào cản, bao gồm hạn chế về nguồn nhân lực, hạ tầng công nghệ, chất lượng dữ liệu và chi phí đầu tư.
2. Ứng dụng AI trong lập và phân tích báo cáo tài chính
Trí tuệ nhân tạo là công nghệ mô phỏng quá trình suy nghĩ, học tập và ra quyết định của con người thông qua máy móc. Một số công nghệ cốt lõi bao gồm: học máy (machine learning), xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), nhận dạng hình ảnh và dữ liệu lớn (big data). Trong lĩnh vực tài chính - kế toán, những công nghệ này cho phép hệ thống tự động đọc hiểu hóa đơn, chứng từ, phân tích báo cáo, và đưa ra cảnh báo rủi ro.
Trong bối cảnh dữ liệu tài chính ngày càng phức tạp và đòi hỏi tính kịp thời, chính xác trong lập báo cáo tài chính, AI đã và đang chứng minh vai trò nổi bật trong việc cải thiện hiệu quả và chất lượng của quá trình xử lý thông tin tài chính. Một trong những ứng dụng nổi bật nhất của AI là tự động hóa quy trình kế toán - một quy trình vốn phụ thuộc nhiều vào thao tác thủ công và dễ xảy ra sai sót. Nhờ vào các thuật toán học máy, hệ thống AI có thể tự động phân loại chứng từ kế toán, ghi nhận các giao dịch theo thời gian thực, đối chiếu số liệu từ nhiều nguồn khác nhau (hóa đơn, biên lai, báo cáo ngân hàng) và nhập liệu một cách chính xác vào phần mềm kế toán. Quá trình này không chỉ giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian, chi phí nhân sự mà còn làm giảm đáng kể các sai sót trong số liệu, đặc biệt là trong các tổ chức có khối lượng giao dịch lớn.
Bên cạnh đó, AI còn hỗ trợ hiệu quả trong việc nâng cao chất lượng phân tích báo cáo tài chính. Thay vì các phương pháp truyền thống như phân tích chỉ số tài chính, tỷ lệ hoặc dựa vào cảm quan kinh nghiệm của kế toán trưởng hay kiểm toán viên, hệ thống AI có thể xử lý đồng thời hàng triệu dòng dữ liệu, phát hiện các mối quan hệ ẩn trong báo cáo tài chính thông qua phân tích hồi quy, phân cụm, hoặc kỹ thuật phát hiện bất thường. Ví dụ, hệ thống có thể chỉ ra các khoản chi phí bất thường trong kỳ, sự sai lệch bất hợp lý trong chi phí quản lý doanh nghiệp so với doanh thu, hoặc những thay đổi đột biến trong nợ phải trả chưa giải trình được. Điều này mang lại giá trị lớn trong việc kiểm soát nội bộ, phòng ngừa rủi ro tài chính và góp phần nâng cao tính minh bạch của thông tin công bố.
Một ứng dụng quan trọng khác của AI là khả năng hỗ trợ dự báo tài chính thông qua việc xây dựng các mô hình dự đoán doanh thu, lợi nhuận, dòng tiền, chi phí vốn hoặc khả năng thanh toán. Thay vì chỉ sử dụng dữ liệu tài chính quá khứ như các mô hình truyền thống, AI cho phép tích hợp dữ liệu đa chiều bao gồm: dữ liệu thị trường, hành vi khách hàng, xu hướng ngành, dữ liệu thời tiết, tin tức tài chính - kinh tế… để nâng cao độ chính xác của dự báo. Các mô hình học sâu hoặc hồi quy đa biến nâng cao được sử dụng để xác định xu hướng dài hạn, các yếu tố tác động chính, từ đó giúp nhà quản trị tài chính ra quyết định về đầu tư, phân bổ nguồn lực, quản trị rủi ro và hoạch định ngân sách một cách chủ động và khoa học hơn.
Ngoài ra, AI còn đóng vai trò hỗ trợ trong công tác kiểm toán nội bộ và tuân thủ quy định tài chính. Hệ thống AI có khả năng rà soát toàn bộ dữ liệu kế toán để phát hiện các giao dịch có dấu hiệu gian lận thông qua các mô hình phân loại. Các chỉ báo như giao dịch lặp lại bất thường, chi tiêu vượt ngưỡng, thay đổi đột ngột trong bảng cân đối kế toán có thể được hệ thống gắn cờ và cảnh báo sớm cho bộ phận kiểm toán nội bộ hoặc lãnh đạo doanh nghiệp. Điều này đặc biệt hữu ích trong môi trường tài chính ngày càng chịu sự giám sát chặt chẽ của các cơ quan quản lý và thị trường chứng khoán. Với AI, các công ty niêm yết có thể nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, giảm thiểu rủi ro bị xử phạt do vi phạm quy định công bố thông tin, đồng thời củng cố lòng tin của nhà đầu tư và cổ đông.
Thêm vào đó, một số nền tảng AI hiện đại còn tích hợp các công cụ trực quan hóa dữ, giúp trình bày báo cáo tài chính dưới dạng bảng điều khiển động, có thể tương tác theo thời gian thực. Các nhà quản lý tài chính, thay vì đọc hàng chục trang báo cáo tài chính dạng PDF hoặc Excel, có thể dễ dàng theo dõi các chỉ số tài chính quan trọng như EBIT, ROE, dòng tiền tự do… trên một giao diện trực quan, sinh động, cập nhật liên tục. Khả năng phản ứng nhanh với biến động tài chính theo thời gian thực là lợi thế cạnh tranh lớn trong môi trường kinh doanh biến động ngày nay.
Tóm lại, AI đang mang lại một cuộc cách mạng trong lĩnh vực báo cáo tài chính thông qua việc tự động hóa các quy trình kế toán, nâng cao năng lực phân tích, dự báo và kiểm soát rủi ro. Việc ứng dụng hiệu quả AI không chỉ giúp doanh nghiệp nâng cao năng suất, tiết kiệm chi phí mà còn đóng vai trò như một hệ thống hỗ trợ ra quyết định tài chính thông minh, chính xác và phù hợp với yêu cầu của thời đại dữ liệu lớn và chuyển đổi số.
3. Thách thức và giải pháp trong việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào báo cáo tài chính
Mặc dù trí tuệ nhân tạo (AI) mang lại nhiều triển vọng trong việc nâng cao hiệu quả và độ tin cậy của báo cáo tài chính, nhưng quá trình ứng dụng công nghệ này trong thực tiễn tài chính doanh nghiệp vẫn đối mặt với nhiều rào cản, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Thách thức đầu tiên chính là chất lượng và khả năng truy cập dữ liệu tài chính. AI chỉ phát huy được hiệu quả khi có dữ liệu đầu vào đầy đủ, sạch, chuẩn hóa và có cấu trúc. Tuy nhiên, phần lớn doanh nghiệp tại Việt Nam, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs), chưa có hệ thống quản trị dữ liệu bài bản. Nhiều thông tin kế toán - tài chính vẫn được lưu trữ dưới dạng rời rạc, thiếu liên kết và chưa được số hóa hoàn toàn. Điều này khiến việc huấn luyện các mô hình AI trở nên khó khăn, giảm hiệu quả phân tích và dự báo.
Một thách thức quan trọng khác là sự thiếu hụt nguồn nhân lực tài chính có khả năng ứng dụng công nghệ. Việc triển khai AI trong báo cáo tài chính không chỉ đòi hỏi chuyên môn kế toán - kiểm toán, mà còn yêu cầu kỹ năng phân tích dữ liệu, hiểu biết về thuật toán và công cụ học máy. Hiện nay, lực lượng lao động trong ngành Tài chính kế toán tại Việt Nam phần lớn được đào tạo theo hướng truyền thống, chưa sẵn sàng để chuyển đổi số mạnh mẽ. Việc thiếu hụt đội ngũ tài chính - công nghệ (FinTech talents) đã trở thành rào cản đáng kể khiến nhiều doanh nghiệp e ngại khi triển khai AI vào hoạt động kế toán - tài chính.
Bên cạnh đó, chi phí đầu tư ban đầu vào hệ thống AI cũng là một rào cản lớn, đặc biệt đối với các doanh nghiệp chưa có nền tảng công nghệ thông tin mạnh. Đầu tư cho AI không chỉ bao gồm chi phí phần mềm và phần cứng, mà còn bao gồm các khoản chi cho tư vấn triển khai, đào tạo nhân sự và bảo trì hệ thống. Trong bối cảnh nhiều doanh nghiệp đang ưu tiên cắt giảm chi phí vận hành thì việc triển khai các giải pháp công nghệ mới, đặc biệt là AI, thường không được xem là ưu tiên hàng đầu nếu không chứng minh được hiệu quả rõ rệt về mặt tài chính trong ngắn hạn.
Thêm vào đó, rủi ro liên quan đến bảo mật dữ liệu tài chính và tuân thủ quy định pháp lý cũng là mối quan ngại khi áp dụng AI trong báo cáo tài chính. Hệ thống AI yêu cầu truy cập sâu vào các nguồn dữ liệu tài chính nhạy cảm của doanh nghiệp, do đó việc bảo vệ dữ liệu khỏi rò rỉ, tấn công mạng hoặc bị lạm dụng là hết sức quan trọng. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp lo ngại về việc các quy định pháp lý hiện hành, như chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS) hoặc luật bảo mật thông tin, chưa theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ, gây ra sự không chắc chắn trong triển khai AI.
Để vượt qua những thách thức nêu trên, doanh nghiệp cần triển khai một loạt giải pháp đồng bộ. Trước hết, doanh nghiệp nên xây dựng chiến lược chuyển đổi số trong lĩnh vực tài chính - kế toán, bắt đầu từ việc chuẩn hóa và số hóa toàn bộ dữ liệu kế toán, thiết lập cơ sở dữ liệu tập trung, đảm bảo tính nhất quán và khả năng truy cập nhanh chóng. Tiếp theo, cần đầu tư vào đào tạo và nâng cao năng lực cho đội ngũ kế toán - tài chính, hướng đến phát triển kỹ năng tài chính số (digital finance skills), bao gồm khả năng sử dụng phần mềm tài chính, phân tích dữ liệu, hiểu các mô hình AI cơ bản.
Song song với đó, doanh nghiệp có thể hợp tác với các công ty công nghệ hoặc startup chuyên về AI tài chính để triển khai các giải pháp phù hợp với đặc thù ngành nghề và quy mô vận hành. Việc ứng dụng AI không cần triển khai toàn diện ngay từ đầu mà có thể áp dụng theo từng giai đoạn, bắt đầu từ các chức năng đơn giản như đối chiếu chứng từ, nhập liệu kế toán tự động, sau đó mở rộng sang phân tích dòng tiền, lập báo cáo quản trị, dự báo tài chính.
Cuối cùng, chính phủ và cơ quan quản lý cần hoàn thiện khung pháp lý liên quan đến việc sử dụng AI trong lĩnh vực kế toán - kiểm toán. Đồng thời, cần có chính sách khuyến khích đầu tư công nghệ thông qua miễn giảm thuế cho doanh nghiệp chuyển đổi số, hỗ trợ tài chính cho các dự án AI trong lĩnh vực tài chính và xây dựng hệ sinh thái dữ liệu mở phục vụ cho việc huấn luyện mô hình AI tài chính.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
Bộ Tài chính Việt Nam (2021). Chiến lược Tài chính đến năm 2030.
Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam - VACPA (2023). Ứng dụng công nghệ trong kiểm toán và kế toán tại Việt Nam.
Bộ Tài chính Việt Nam. (2023). Chiến lược Phát triển kế toán, kiểm toán đến năm 2030
PwC Vietnam. (2023). Vietnam Digital Transformation in Financial Services
Vuong, N. A. (2023). Unveiling the synergy: exploring the intersection of AI and NLP in redefining modern marketing for enhanced consumer engagement and strategy optimization. Quarterly Journal of Emerging Technologies and Innovations, pages 103-118.
The application of artificial intelligence in financial reporting
Ngo Thanh Loan
Faculty of Finance, Banking and Insurance, University of Economics - Technology for Industries
Abstract:
The rapid advancement of artificial intelligence (AI) is exerting a profound influence on corporate finance, particularly in the preparation and analysis of financial statements. Leveraging capabilities in big data processing and machine learning, AI enhances the accuracy, efficiency, and predictive power of financial reporting, thereby enabling managers to make more timely and informed decisions. This study examines the practical applications of AI in financial reporting, evaluates the benefits it offers, and identifies key challenges associated with its implementation. Based on this analysis, the study proposes solutions to optimize the integration of AI into the financial accounting systems of enterprises in Vietnam.
Keywords: artificial intelligence, financial statements, accounting, big data, automation, financial analytics.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 11 năm 2025]
