Bài viết dưới đây được lược dịch từ bài viết "The Global Consequences of A Sino - American Cold War" (Tác động toàn cầu từ cuộc chiến tranh lạnh Hoa Kỳ - Trung Quốc) của Giáo sư Nouriel Roubini - hiện đang giảng dạy tại Trường Kinh doanh Stern - Đại học New York (Hoa Kỳ) kiêm Chủ tịch hãng tư vấn kinh tế - tài chính Roubini Global Economics (Anh).
Vài năm trước, khi tham gia một phái đoàn phương Tây đến thăm Trung Quốc, tôi (Giáo sư Nouriel Roubini) đã được gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Đại lễ đường Nhân dân (Bắc Kinh, Trung Quốc). Khi tiếp đón phái đoàn chúng tôi, ông Tập Cận Bình đã nhấn mạnh rằng Trung Quốc sẽ trỗi dậy trong hoà bình và các quốc gia khác, cụ thể là Hoa Kỳ, không cần phải lo lắng về việc sẽ rơi vào “Bẫy Thucydides”.
"Bẫy Thucydides" là một khái niệm mang hàm nghĩa rằng, chiến tranh là xu hướng tự nhiên khi một trung tâm quyền lực mới nổi lên đe doạ thay thế trung tâm quyền lực cũ. "Bẫy Thucydides" được mang tên nhà sử học Hy Lạp cổ đại Thucydides, người đã có những quan sát về cuộc chiến tranh giữa quyền lực mới trỗi dậy là thành bang Athens và quyền lực cũ đang thống trị là thành bang Sparta. Cả hai bên đã phải trả một cái giá rất đắt trên nhiều lĩnh vực và cuộc chiến này là một trong những nguyên nhân khiến nền Văn minh Hy Lạp cổ đại sụp đổ. Thucydides đã phát biểu rằng: "Chính sự trỗi dậy của Athens và nỗi sợ hãi mà nó gây ra ở Sparta đã khiến chiến tranh trở thành điều tất yếu".
Trong cuốn sách “Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap?” (Định mệnh chiến tranh: Hoa Kỳ và Trung Quốc có thể thoát Bẫy Thucydides?) phát hành năm 2017 của Giáo sư Graham Allison (Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Chính trị tại trường Kennedy, Đại học Harvard, Hoa Kỳ) đã đánh giá lại 16 cuộc cạnh tranh trước đó giữa một cường quốc mới nổi và một cường quốc bá chủ, và ông nhận thấy 12 trong số đó đã dẫn đến chiến tranh. Rõ ràng ông Tập Cận Bình muốn chúng tôi không lo lắng về một cuộc chiến tranh giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc sẽ không nổ ra nhưng 4 cuộc cạnh tranh trước đây.
Dù hai nền kinh tế hàng đầu thế giới đều nhận thức rõ về "Bẫy Thucydides" và thừa nhận rằng các sự kiện trong quá khứ không mang tính quyết định cho các sự kiện trong tương lai nhưng Hoa Kỳ và Trung Quốc dường như vẫn đang rơi vào chiếc bẫy này. Mặc dù một cuộc chiến tranh nóng thực sự giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc, giờ đây đã là một cường quốc, dường như vẫn còn rất xa vời nhưng khả năng xảy ra một cuộc chiến tranh lạnh đang ngày càng trở nên hiện thực hơn.
Hoa Kỳ cáo buộc Trung Quốc phải chịu trách nhiệm về những căng thẳng hiện tại. Theo Hoa Kỳ, kể từ khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào năm 2001, Trung Quốc đã hưởng lợi ích to lớn từ hệ thống thương mại và đầu tư toàn cầu nhưng lại không đáp ứng các nghĩa vụ của mình, không tuân thủ các quy tắc chung. Hoa Kỳ cáo buộc Trung Quốc đã đạt được các lợi thế không công bằng thông qua các hoạt động vi phạm tài sản trí tuệ, cưỡng ép chuyển giao công nghệ từ các doanh nghiệp nước ngoài đầu tư vào Trung Quốc, trợ cấp cho các doanh nghiệp trong nước cũng như thông qua hàng loạt công cụ khác.
Trong khi đó, Trung Quốc nghi ngờ rằng các cáo buộc của Hoa Kỳ nhằm ngăn cản sự “trỗi dậy hoà bình” của nước này hoặc nhằm khuếch trương sức mạnh và ảnh hưởng của Hoa Kỳ sang các nước khác. Trung Quốc duy trì quan điểm rằng việc nước này, với nền kinh tế lớn thứ hai thế giới theo quy mô GDP, tìm cách mở rộng sự hiện diện trên trường quốc tế là điều hoàn toàn hợp lý.
Cho dù Hoa Kỳ và Trung Quốc có những lý lẽ thuyết phục cho quan điểm của riêng mình thì sự leo thang căng thẳng trong quan hệ kinh tế, thương mại, công nghệ và địa chính trị giữa hai nước dường như là điều không thể tránh khỏi. Cuộc chiến thương mại Hoa Kỳ - Trung Quốc bắt đầu cách đây hơn 2 năm đang tiếp tục leo thang và dần trở thành một trạng thái thù địch lẫn nhau vĩnh viễn. Điều này đã phần nào được phản ánh trong Chiến lược an ninh quốc gia mới nhất của chính quyền Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump với việc coi Trung Quốc là “đối thủ cạnh tranh chiến lược” và “cần được kiềm chế trên tất cả các phương diện”.
Trong ngày 20/5, Chính phủ Hoa Kỳ đã công bố “Báo có chiến lược của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc” với đề cập áp dụng chính sách cạnh tranh nhằm đối phó với những thách thức do Trung Quốc gây ra.
Theo đó, Hoa Kỳ đã hạn chế đáng kể đầu tư trực tiếp nước ngoài của Trung Quốc vào các lĩnh vực nhạy cảm và thực hiện các hành động nhằm đảm bảo sự thống trị của phương Tây trong các lĩnh vực chiến lược như Trí thông minh nhân tạo (AI) và Công nghệ 5G. Hoa Kỳ cũng gây áp lực buộc các quốc gia đối tác và đồng minh không tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường – dự án đầy tham vọng của Trung Quốc nhằm thiết lập hành lang kinh tế - chính trị xuyên Á – Âu thông qua hàng loạt dự án phát triển cơ sở hạ tầng khổng lồ do Trung Quốc tài trợ vốn.
Hậu quả toàn cầu từ cuộc chiến tranh lạnh Hoa Kỳ - Trung Quốc sẽ nghiêm trọng hơn nhiều so với cuộc chiến tranh lạnh Hoa Kỳ - Liên Xô trước đây. Liên Xô là một cường quốc suy yếu nhưng Trung Quốc đang phát triển, sớm trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới. Bên cạnh đó, trong quá khứ, quan hệ kinh tế giữa Hoa Kỳ và Liên Xô ở mức rất thấp nhưng Trung Quốc đã hội nhập hoàn toàn vào hệ thống thương mại và đầu tư toàn cầu và quan hệ kinh tế giữa Hoa Kỳ - Trung Quốc đan xen nhau rất lớn.
Do đó, một cuộc chiến tranh lạnh toàn diện giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc có thể kích hoạt một cuộc đảo ngược toàn cầu hoá hoặc ít nhất một sự chia cắt nền kinh tế toàn cầu thành hai khối kinh tế không tương thích với nhau. Trong cả hai trường hợp, hoạt động giao thương hàng hoá, dịch vụ, vốn, lao động, công nghệ và dữ liệu sẽ chịu tác động nghiêm trọng.
Trong bối cảnh, Hoa Kỳ áp đặt các biện pháp trừng phạt nghiêm ngặt với các tập đoàn công nghệ Trung Quốc gồm ZTE và Huawei, Trung Quốc đang phải vật lộn để đảm bảo nguồn cung các trang thiết bị thiết yếu cho những tập đoàn công nghệ nước này từ thị trường trong nước hoặc từ các đối tác thương mại ít phụ thuộc vào Hoa Kỳ.
Trong thế giới bị chia rẽ, Trung Quốc và Hoa Kỳ đều muốn tất cả các quốc gia khác sẽ chọn một phía; trong khi đó, hầu hết các quốc gia khác sẽ cố gắng giữa cân bằng để duy trì mối quan hệ kinh tế tốt với cả hai phía. Hiện số đồng minh hoặc đối tác của Hoa Kỳ có quan hệ thương mại – đầu tư với Trung Quốc nhiều hơn hẳn so với Hoa Kỳ.
Tuy nhiên, trong một trật tự kinh tế mới nơi Trung Quốc và Hoa Kỳ giữ quyền kiểm soát riêng đối với các công nghệ định hình tương lai như Trí thông minh nhân tạo (AI) và Công nghệ 5G thì việc duy trì vị thế trung gian của nhiều quốc gia có thể sẽ không phù hợp. Mọi người sẽ phải lựa chọn và thế giới có thể sẽ đối mặt với quá trình đảo ngược toàn cầu hoá kéo dài.
Mối quan hệ Hoa Kỳ - Trung Quốc sẽ là một vấn đề địa chính trị trọng tâm của thế kỷ này. Sự cạnh tranh ở một mức độ nào đó là điều không thể tránh khỏi trong quá trình trỗi dậy của Trung Quốc và quá trình bảo vệ vị thế của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, lý tưởng nhất là cả hai bên sẽ quản lý sự đối đầu đó theo một cách mang tính xây dựng, hợp tác trong một số vấn đề và cạnh tranh lành mạnh trong những vấn đề khác.
Nếu cuộc đối đầu lợi ích giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc không được quản lý một cách phù hợp, việc Hoa Kỳ quyết liệt ngăn chặn sự phát triển và trỗi dậy của Trung Quốc, và Trung Quốc hung hăng khuếch trương sức mạnh của mình tại Châu Á cũng như trên toàn cầu thì một cuộc chiến tranh lạnh toàn diện sẽ xảy ra, thậm chí một cuộc chiến tranh nóng hoặc thông qua các cuộc chiến tranh uỷ quyền cũng là điều có thể xảy ra. "Bẫy Thucydides" Hoa Kỳ - Trung Quốc trong thế kỷ 21 sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến không chỉ 2 quốc gia mà cả toàn cầu.
Giáo sư Nouriel Roubini giảng dạy tại Trường Kinh doanh Stern - Đại học New York (Hoa Kỳ) kiêm Chủ tịch hãng tư vấn kinh tế - tài chính Roubini Global Economics (Anh), từng là chuyên gia kinh tế cấp cao về Các vấn đề Quốc tế trong Hội đồng Cố vấn Kinh tế của Nhà Trắng dưới thời Chính quyền Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton. Ông từng làm việc cho Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ (FED), và Ngân hàng Thế giới (WB).
