Bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự trong pháp luật Pháp và giá trị tham khảo cho Việt Nam

TÓM TẮT:

Bài viết này nghiên cứu về quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự. Với phương pháp nghiên cứu so sánh luật, bài viết bình luận các quy định pháp luật hiện hành về bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự trong pháp luật Pháp và pháp luật Việt Nam. Thông qua việc chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt, bài viết chỉ ra các giá trị tham khảo cho Việt Nam.

Từ khóa: người thứ ba ngay tình, Bộ luật Dân sự Pháp, bảo vệ, giao dịch dân sự.

1. Đặt vấn đề

            Bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự là chế định pháp luật quan trọng, là chủ đề nghiên cứu và bình luận trong cả quá trình xây dựng Bộ luật Dân sự Việt Nam năm 1995, năm 2005 và Bộ luật Dân sự năm 2015 hiện hành. Đây đồng thời là nội dung xuất hiện phổ biến trong các tranh chấp dân sự thực tiễn mà Tòa án thụ lý giải quyết. Trong điều kiện pháp luật dân sự của Việt Nam có mối liên hệ chặt chẽ với pháp luật dân sự Pháp do những yếu tố lịch sử và sự kế thừa pháp lý trong quá trình phát triển hệ thống pháp luật, việc nghiên cứu nội dung xây dựng các quy phạm về bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự giúp tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt. Điều này đồng thời cho thấy các giá trị có thể tham khảo cho Việt Nam, giúp hoàn thiện pháp luật dân sự nói riêng và hệ thống pháp luật nói chung.  

2. Khái quát về người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự

2.1. Khái niệm và đặc điểm về người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự

            Pháp luật hiện hành không định nghĩa cụ thể thế nào là người thứ ba ngay tình. Tuy nhiên, Từ điển Tiếng Việt định nghĩa “ngay tình” là “không có điều gì gian dối”[1]. Ngoài ra, tại Điều 180 Bộ luật Dân sự năm 2015 đưa ra định nghĩa “Chiếm hữu ngay tình” là “việc chiếm hữu mà người chiếm hữu có căn cứ để tin rằng mình có quyền đối với tài sản đang chiếm hữu”. Như vậy, việc xác định một chủ thể có phải là chiếm hữu ngay tình hay không phụ thuộc vào nhận thức của chủ thể đối với việc chiếm hữu của mình[2]. Tác giả đồng tình với cách hiểu về “người thứ ba ngay tình” trong một số công bố trước đó về cùng chủ đề nghiên cứu[3]. Theo đó, người thứ ba ngay tình có thể hiểu là người không có cơ sở để biết rằng: (i) mình tham gia giao dịch dân sự với người không có quyền định đoạt tài sản tại thời điểm giao dịch, và/hoặc; (ii) đối tượng tài sản giao dịch đã bị vô hiệu. Người thứ ba được xem là “ngay tình” khi hoàn toàn hoặc có cơ sở tin rằng người giao dịch với mình là người có quyền giao dịch và/hoặc đối tượng tài sản giao dịch đáp ứng các điều kiện để giao dịch dân sự có hiệu lực.

            Trên cơ sở đó, có thể nhận thấy đặc điểm chính để xác định người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự:

            Một là, về yếu tố chủ thể: họ có thể là cá nhân hoặc tổ chức.

            Hai là, họ tham gia giao dịch dân sự một cách trung thực, thiện chí, không biết và không thể biết rằng giao dịch hoặc quyền liên quan đến tài sản là không hợp pháp, hay không đáp ứng điều kiện đảm bảo giao dịch có hiệu lực. Do vậy, họ hoàn toàn không có lỗi khi tham gia vào giao dịch.

            Ba là, họ có cơ sở hoặc chứng minh được rằng mình không liên quan đến việc tạo ra sự không hợp pháp của giao dịch.

            Bốn là, người thứ ba ngay tình được bảo vệ trong các trường hợp luật định nhằm đảm bảo sự ổn định của giao dịch dân sự và lợi ích chính đáng của họ khi tham gia các giao dịch liên quan đến tài sản.

2.2. Ý nghĩa của việc bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự

            Pháp luật quy định bảo vệ của người thứ ba ngay tình không chỉ đơn thuần là giải quyết các xung đột liên quan đến giao dịch tài sản mà còn mang ý nghĩa pháp lý, xã hội quan trọng. Cụ thể:

            Một là, quy định về bảo vệ người thứ ba ngay tình giúp bảo đảm sự ổn định của giao dịch dân sự. Quy định này nhìn chung giúp đảm bảo giao dịch không bị vô hiệu một cách tùy tiện, giúp duy trì tính ổn định trong các quan hệ về sở hữu, kinh doanh và các quan hệ xã hội liên quan khác có thể phát sinh.

            Hai là, khi người thứ ba ngay tình thực hiện giao dịch một cách trung thực, pháp luật cần bảo vệ họ khi họ không có lỗi. Quy định này cũng đồng thời thể hiện nguyên tắc công bằng trong pháp luật, đảm bảo người không có lỗi không bị thiệt hại từ các rủi ro pháp lý tiềm ẩn từ hợp đồng hay quyền sở hữu tài sản mà họ không biết (hay ngoài ý chí của họ). Mặt khác, quy định này còn tạo cơ chế pháp lý cân bằng lợi ích giữa chủ sở hữu thực sự của tài sản hoặc các bên giao dịch và người thứ ba ngay tình.

            Ba là, quy định này giúp tăng cường niềm tin vào hệ thống pháp luật, bảo vệ người thứ ba ngay tình cũng như duy trị sự ổn định trong các giao dịch trong xã hội. Tuy nhiên đây đồng thời là quy định cảnh báo các bên tham gia giao dịch cần cẩn trọng tham gia giao dịch, tránh rơi vào các tình huống xung đột và tranh chấp có thể phát sinh.

3. Bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự theo quy định của pháp luật Pháp

            Bộ luật Dân sự Pháp (Code civil), được ban hành lần đầu vào năm 1804 dưới thời Hoàng đế Napoleon[4], là một trong những văn bản pháp luật có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử pháp luật thế giới. Được xây dựng dựa trên nguyên tắc của pháp luật La Mã cổ đại, truyền thống pháp luật phong kiến và tư tưởng khai sáng, Bộ luật Dân sự Pháp đặt nền móng cho hệ thống pháp luật dân sự hiện đại. Nội dung của Bộ luật Dân sự Pháp gồm các quy định về quyền nhân thân và cá nhân của con người; quyền sở hữu và các loại tài sản; nghĩa vụ và hợp đồng. Bộ luật này đồng thời chứa các quy phạm về bảo vệ người thứ ba ngay tình trong một số quy phạm quan trọng như tại Điều 1198, 1240, 2276. Có thể khái quát nội dung quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình trong Bộ luật Dân sự Pháp qua một số khía cạnh sau đây:

            Một là, đối tượng và phạm điều chỉnh: tập trung đối với các giao dịch dân sự, thương mại, đối với các tài sản hữu hình như động sản, bất động sản (Điều 1198)[5] và quyền nghĩa vụ (Điều 1240)[6]. Theo đó, quyền của người thứ ba ngay tình có thể phát sinh từ các giao dịch có sự chuyển nhượng quyền hoặc tài sản.

            Hai là, về phạm vi bảo vệ của người thứ ba ngay tình: đối với tài sản hữu hình là động sản, quy định tại Bộ luật Dân sự Pháp cho thấy việc bảo vệ sự ngay tình một cách tuyệt đối (Điều 2276)[7], cho phép người thứ ba ngay tình giữ quyền sở hữu tài sản, ngay cả khi bên chuyển nhượng không có quyền hợp pháp để chuyển nhượng. Nhưng đối với bất động sản, quyền của người thứ ba ngay tình được bảo vệ ở mức tương đối, tùy thuộc vào việc họ đã tuân thủ các thủ tục đăng ký và có đủ cơ sở để tin tưởng vào quyền sở hữu hợp pháp.

            Ba là, về nguyên tắc bảo vệ: theo các quy định này, quyền người thứ ba ngay tình trong giao dịch tài sản bị tranh chấp được ưu tiên bảo vệ. Tuy nhiên, để đảm bảo rằng họ thiện chí, ngay tình, người thứ ba cần phải chứng minh được (khi có tranh chấp)[8]: (i) hành vi của họ là thiện chí, ngay tình (bonne foi), nghĩa là họ không biết hoặc không thể biết về việc tài sản hoặc quyền đang có tranh chấp. (ii) Việc chiếm hữu hoặc quyền lợi của họ phát sinh từ một giao dịch hợp pháp và không trái pháp luật. (iii) Riêng đối với bất động sản, để được bảo vệ quyền lợi, họ phải tuân thủ các yêu cầu pháp lý như đăng ký quyền sở hữu tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền (Điều 1198).

4. Điểm tương đồng và khác biệt về quy định pháp luật bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự trong pháp luật của Pháp và Việt Nam

            Sự tương đồng và khác biệt về quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình trong giao dịch dân sự trong pháp luật Pháp và Việt Nam được thể hiện qua các khía cạnh:

            Một là, về đối tượng điều chỉnh, trong quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình, Bộ luật Dân sự Pháp có đối tượng điều chỉnh chi tiết hơn về đối tượng tài sản liên quan đến giao dịch bảo vệ người thứ ba ngay tình. Nếu như Bộ luật Dân sự Việt Nam quy định chung về đối tượng điều chỉnh là “tài sản” trong các giao dịch dân sự bị vô hiệu[9] thì quy định tại Bộ luật Dân sự Pháp có quy định chỉ rõ đối tượng là động sản, bất động sản (Điều 1198) và quyền sở hữu đối với khoản nợ (có thể hiểu như quyền tài sản tại Điều 1240).

            Hai là, về trách nhiệm chứng minh sự ngay tình của người thứ ba. Nội dung này cả Bộ luật Dân sự Pháp tại Điều 2268 và Bộ luật Dân sự Việt Nam tại Điều 184 có sự tương đồng. Cụ thể, cả hai bộ luật mặc định người chiếm hữu là ngay tình nếu họ không biết và không buộc phải biết rằng mình không có quyền chiếm hữu tài sản đó. Tuy nhiên, trong trường hợp có tranh chấp, bên muốn phủ nhận trạng thái ngay tình của người chiếm hữu phải đưa ra bằng chứng để chứng minh.

            Ba là, Bộ luật Dân sự Việt Nam có quy định cụ thể hóa, chi tiết để bảo vệ người thứ ba ngay tình hơn so với Bộ luật Dân sự Pháp về tài sản giao dịch phải đăng ký, nhưng vẫn được bảo vệ khi việc nhận được tài sản này thông qua bán đấu giá. Quy định này hoàn toàn phù hợp với bối cảnh tại Việt Nam với Luật Đất đai và các văn bản pháp luật khác về thời điểm xác lập quyền sở hữu đối với bất động sản, động sản có đăng ký quyền sở hữu được xác định kể từ thời điểm đăng ký, đề cao giá trị của việc đăng ký tài sản, bảo vệ người ngay tình, góp phần ổn định các giao dịch dân sự[10].

5. Một số giá trị tham khảo trong quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình trong pháp luật Việt Nam

            Không thể phủ nhận sự ảnh hưởng của pháp luật Pháp tại Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc (1858 - 1945) với các quy định về tài sản, hợp đồng, nghĩa vụ và thừa kế. Trên thực tế, trong quá trình xây dựng Bộ luật Dân sự Việt Nam, nhiều nội dung và cấu trúc được tham khảo dựa trên các nguyên tắc của pháp luật dân sự Pháp[11], bao gồm các quy định về bảo vệ người thứ ba ngay tình thông qua quy định tại Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015. Dựa trên sự khác biệt về bối cảnh kinh tế, chính trị, văn hóa, không thể sao chép hoặc xây dựng giống nhau hoàn toàn các quy phạm pháp luật dân sự nói chung, quy phạm về bảo vệ người thứ ba ngay tình nói riêng. Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và xuất phát từ điểm chung khi pháp luật Pháp và Việt Nam đều tương đồng thuộc hệ thống Dân luật (Civil law). Do vậy, một số giá trị về quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình theo pháp luật Pháp có thể tham khảo tại Việt Nam như:

            Một là, có thể tham khảo việc xây dựng quy phạm trên cơ sở xác định các nguyên tắc pháp luật quy phạm phù hợp với bối cảnh Việt Nam như quy định về nguyên tắc suy đoán ngay tình của người chiếm hữu với các điều kiện cụ thể, chi tiết giúp tránh nguy cơ lạm dụng tình trạng “ngay tình” và giảm tranh chấp trong thực tế. 

            Hai là, để đảm bảo tính ổn định đối với các giao dịch liên quan đến tài sản là động sản, Điều 2276 của Pháp quy định việc “chiếm hữu tương đương với quyền sở hữu”, trừ khi tài sản bị đánh cắp, mất trộm. Quy định này cũng có giá trị tham khảo nhất định khi khẳng định việc đảm bảo quyền của người thứ ba ngay tình đối với động sản.

            Ba là, hiện vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau về các vướng mắc trong áp dụng pháp luật bảo vệ người thứ ba ngay tình trong pháp luật Việt Nam như nhận diện người thứ ba ngay tình; xác lập quyền sở hữu đối với tài sản mua được từ phiên bán đấu giá[12]; bảo vệ người thứ ba ngay tình trong trường hợp bản án, quyết định bị hủy, sửa[13], cùng các vướng mắc trong thực tiễn thực thi… còn có nhiều quan điểm trái chiều khác nhau. Trong điều kiện Việt Nam đã thừa nhận án lệ là nguồn luật chính thức trong hoạt động xét xử, do vậy, cần quan tâm chú trọng công tác xây dựng, công bố và viện dẫn án lệ[14], để đảm bảo công bằng, công lý trong các tranh chấp nói chung và vấn đề tranh chấp liên quan đến bảo vệ người thứ ba ngay tình nói riêng.

6. Kết luận

            Như vậy, nghiên cứu so sánh quy định về bảo vệ người thứ ba ngay tình trong Bộ luật Dân sự Pháp và Việt Nam cho thấy những điểm tương đồng và sự khác biệt ở hai hệ thống pháp luật. Các quy định trong Bộ luật Dân sự Pháp đã cho thấy những giá trị tham khảo nhất định trong điều kiện kinh tế, xã hội, pháp lý tại Việt Nam như phạm vi điều chỉnh, áp dụng nguyên tắc suy đoán ngay tình và bảo vệ chiếm hữu tài sản đối với bất động sản. Bên cạnh đó, trong điều kiện các tranh chấp về giao dịch dân sự với sự tham gia của người thứ ba ngay tình và thực tiễn giải quyết đa dạng, việc xây dựng, công bố và viện dẫn án lệ trong xét xử cần được nghiên cứu sâu rộng hơn. Điều này giúp đảm bảo công bằng lợi ích các bên, tăng cường ổn định trong các quan hệ xã hội tư và đảm bảo tính nhất quán của pháp luật Việt Nam.