Từ phố cổ Hội An, chỉ mất vài phút xuôi đò là đến Cẩm Kim - một cù lao nhỏ nằm giữa dòng Thu Bồn. Nếu Hội An là nơi ánh đèn lồng rực sáng ban đêm, thì Kim Bồng là nơi thời gian chậm lại với tiếng thoi lách cách mỗi sáng.

Ở làng dệt chiếu Kim Bồng (xã Cẩm Kim, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam (cũ), nay là phường Hội An, thành phố Đà Nẵng), nghề đan chiếu đã gắn với đời sống người dân hàng trăm năm nay. Cói mọc trên những doi đất ven sông Thu Bồn, được cắt khi vừa chín, phơi nắng 2 - 3 ngày cho dẻo rồi tước sợi. Sợi trắng giữ nguyên màu tự nhiên, sợi màu được nhuộm từ lá bàng, vỏ cây hoặc phẩm nhuộm. Một tấm chiếu có khi mất cả tuần mới hoàn thành.

Suốt nhiều năm, chiếu cói Kim Bồng chỉ được bán theo kiểu “ai cần thì đặt”, không nhãn mác, không bao bì, không truy xuất nguồn gốc - đẹp nhưng chưa thành thương hiệu.

Bước ngoặt chỉ đến khi làng nghề đưa sản phẩm vào chương trình OCOP. Từ một sản phẩm thủ công bình dị, chiếu cói Kim Bồng bắt đầu hành trình trở thành hàng hóa có tiêu chuẩn, có nhãn mác, có câu chuyện và có thị trường.

Năm 2023, trong quá trình rà soát các sản phẩm tiềm năng để phát triển theo chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP), Hội An đã lựa chọn chiếu cói Kim Bồng làm sản phẩm trọng điểm. Điều đáng chú ý, OCOP không yêu cầu người dân làm nhiều hơn, mà yêu cầu làm tốt hơn.

Thay vì khuyến khích mở rộng sản xuất, chính quyền tập trung vào việc chuẩn hóa và thay đổi tư duy của người làm nghề - từ sản xuất theo thói quen sang sản xuất theo tiêu chuẩn. Theo Phòng Kinh tế Hội An, Kim Bồng được hỗ trợ theo 4 hướng chính: lựa chọn nhóm sản phẩm mũi nhọn (chiếu, túi và sản phẩm lưu niệm từ cói), chuẩn hóa mẫu mã - bao bì - nhãn mác và truy xuất nguồn gốc bằng mã QR; tổ chức lại sản xuất theo tổ/nhóm nghề thay vì làm đơn lẻ; đồng thời đẩy mạnh xúc tiến thương mại và chuyển đổi số thông qua hội chợ OCOP, sàn thương mại điện tử và mô hình bán hàng gắn với tour du lịch. Nhờ đó, sản phẩm thủ công bước ra khỏi phạm vi hộ gia đình để đi vào thị trường.

Điểm khác biệt nằm ở cách địa phương triển khai thực hiện chương trình OCOP. Các lớp tập huấn không diễn ra trong hội trường mà diễn ra ngay tại sân nhà dân, bên cạnh khung cửi và sợi cói. Cán bộ OCOP cầm từng mẫu bao bì, hướng dẫn cách ghi nhật ký sản xuất, cách chuẩn hóa kích cỡ, và thậm chí cách kể câu chuyện của sản phẩm để tăng giá trị sản phẩm.

Nhiều người dân chia sẻ: “Từ trước đến giờ cứ làm xong là bán, đâu ai nghĩ đến chuyện kể câu chuyện của sản phẩm” nhưng chính việc kể chuyện lại là yếu tố quan trọng của OCOP - để sản phẩm thủ công không chỉ là hàng hóa, mà trở thành đại sứ văn hóa của địa phương.

Trước khi chương trình OCOP được triển khai, mỗi hộ làm nghề theo cách riêng. Người tự đi mua cói, người tự nhuộm màu, người tự đem hàng ra phố cổ Hội An để bán. Không có tiêu chuẩn chung, nên không tạo được chất lượng đồng đều. Cũng vì thế, sản phẩm của làng nghề dù đẹp nhưng không đủ điều kiện ký hợp đồng tiêu thụ lâu dài với doanh nghiệp du lịch.

Khi tham gia chương trình OCOP, chính quyền địa phương yêu cầu tổ chức sản xuất theo chuỗi. Từ chỗ “mạnh ai nấy làm”, người dân Kim Bồng được tập hợp thành tổ hợp tác nghề dệt chiếu cói, thống nhất quy trình: Nguyên liệu cói được thu gom tập trung; Nhuộm và phơi theo cùng tiêu chuẩn; Sản phẩm sau dệt được phân loại và kiểm tra trước khi đóng gói. Tổ hợp tác trở thành “đầu mối chất lượng”, còn người dân thì chỉ tập trung vào điều họ giỏi nhất là dệt chiếu. Nhờ đó, chiếu cói Kim Bồng lần đầu tiên có thể ký hợp đồng tiêu thụ cố định với các cửa hàng quà tặng và doanh nghiệp du lịch trong phố cổ.

Điển hình của đầu mối liên kết là Hợp tác xã Nông nghiệp sinh thái và Du lịch cộng đồng Kim Bồng. Hợp tác xã giữ vai trò như đầu mối liên kết giữa người dân - chính quyền - doanh nghiệp du lịch.

Không chỉ hỗ trợ sản xuất, Hợp tác xã còn tổ chức các tour du lịch trải nghiệm và học tập ngay tại làng nghề, nơi du khách được trực tiếp ngồi vào khung cửi, tự tay đưa thoi dệt chiếu và hiểu câu chuyện về nghề. Song song đó, Hợp tác xã đứng ra phát triển, đóng gói và tiêu thụ các sản phẩm làng nghề như chiếu cói, túi cói và quà tặng OCOP.

Đặc biệt, Hợp tác xã đã kết nối thị trường thông qua hệ thống cửa hàng đặc sản, điểm trưng bày OCOP ở phố cổ Hội An và trên các sàn thương mại điện tử của tỉnh, giúp sản phẩm của Kim Bồng có đầu ra ổn định. Nói cách khác, Hợp tác xã giúp người dân chuyển từ làm nghề sang làm kinh tế, từ “bán sản phẩm” sang bán câu chuyện văn hóa và trải nghiệm.

Kết quả, năm 2024, chiếu cói Kim Bồng và túi cói Kim Bồng chính thức được công nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh Quảng Nam. Tháng 12/2024, nghề dệt chiếu cói Kim Bồng được UBND tỉnh Quảng Nam công nhận là nghề thủ công truyền thống. Song song đó, cơ sở chiếu cói Kim Bồng cũng được ghi nhận là hộ nghề có sản phẩm OCOP 3 sao.

Từ một nghề gia truyền khép kín, Kim Bồng chuyển sang mô hình làng nghề - sản phẩm OCOP - du lịch trải nghiệm. Khi sản phẩm đã có tiêu chuẩn và thương hiệu, điều người dân Kim Bồng cần tiếp theo là đầu ra ổn định. Từ khi được công nhận OCOP 3 sao, mọi thứ đã thay đổi. Sản phẩm bắt đầu tiếp cận thị trường một cách có kế hoạch bài bản.

OCOP mở đường để chiếu cói Kim Bồng bước ra thị trường, nhưng chính du lịch trải nghiệm mới đưa sản phẩm đến gần hơn với du khách. Hội An chọn hướng đi gắn làng nghề với du lịch cộng đồng: sản phẩm được đưa vào tour và kết nối trực tiếp với khách hàng qua mô hình “xem - trải nghiệm - mua tại chỗ”. Nhờ mô hình này, thu nhập của các hộ làm nghề đạt 25 - 30 triệu đồng/tháng.

Cơ sở sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ Cói Kim Bồng (Kiboco) được xem là “điểm chạm đầu tiên” giữa du khách và làng nghề chiếu cói Kim Bồng. Không chỉ là nơi sản xuất và tiêu thụ sản phẩm từ cói, Kiboco còn xây dựng mô hình xưởng mở, cho phép du khách tham quan quy trình làm nghề: từ chọn cói, phơi cói, tước sợi đến ngồi vào khung cửi để tự tay đưa thoi dệt chiếu.

Tại đây, người thợ không chỉ tạo ra sản phẩm, mà còn kể câu chuyện về cây cói ven sông Thu Bồn - câu chuyện của một nghề đã đi cùng làng hàng trăm năm. Nhờ Kiboco, du lịch không còn chỉ là “đến và nhìn”, mà trở thành “đến để trải nghiệm và mang giá trị về nhà”. Đây cũng là mô hình tiêu biểu giúp sản phẩm OCOP của Kim Bồng đến với thị trường bằng trải nghiệm, không chỉ bằng quảng bá.

Nếu trước đây, chiếu cói chỉ được dệt theo thói quen, thì nay làng nghề chủ động sáng tạo để phù hợp thị trường. Người thợ không chỉ dệt chiếu truyền thống, mà còn tạo ra túi cói, tấm lót bàn, đế ly, phụ kiện trang trí, tranh treo tường. Màu sắc được phối hiện đại, hoa văn tinh tế hơn, mở ra thị trường mới - không chỉ phục vụ du khách, mà cả các cửa hàng quà tặng và thương mại điện tử.

Để đi xa hơn bằng du lịch và kinh tế sáng tạo, xã Cẩm Kim xác định mục tiêu đến năm 2025 tiếp tục mở rộng vùng nguyên liệu cói, phát triển thêm nhóm sản phẩm chế tác từ cói (quà tặng, phụ kiện trang trí), hoàn thiện điểm trưng bày OCOP làng nghề ngay tại làng và đẩy mạnh bán hàng trên các nền tảng số của tỉnh.

Làng nghề cũng tiếp tục được lồng ghép vào tour trải nghiệm liên tuyến Hội An - Thanh Hà - Trà Quế - Cù Lao Chàm nhằm tăng lượng khách và kéo dài thời gian lưu trú của du khách. Hướng đi của Kim Bồng không chỉ là giữ nghề, mà là sống được bằng nghề, bằng thương hiệu và bằng trải nghiệm.

Khi OCOP mở cửa, du lịch mở thị trường, chiếu cói Kim Bồng không chỉ tồn tại như một phần ký ức của Hội An mà được bước tiếp như một sản phẩm văn hóa có giá trị kinh tế.