Nấm hương Sa Pa có mùi thơm đậm đặc - mùi của núi lạnh và độ ẩm cao. Sa Pa (Lào Cai) nằm ở độ cao 1.500-1.800m, khí hậu mát quanh năm, nhiều ngày nhiệt độ xuống dưới 15°C. Chính khí hậu “núi lạnh” đã tạo nên hương vị khác biệt cho loại nấm này, giúp tai nấm dày và giữ được vị ngọt umami đặc trưng.

Nấm hương ở Sa Pa được trồng tập trung chủ yếu tại Mường Bo, Sa Pả, Tả Phìn và các bản vùng cao có khí hậu lạnh quanh năm dưới chân dãy Hoàng Liên Sơn. Trong đó, Mường Bo là vùng trồng nổi bật với nhiều hợp tác xã và tổ nhóm sản xuất nấm theo quy trình OCOP.

Hành trình của nấm hương Sa Pa là câu chuyện điển hình cho sự thay đổi tư duy sản xuất của người dân khi chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” lan tỏa tới từng bản làng. Từ sản xuất nhỏ lẻ sang liên kết hợp tác xã, từ làm nông sang làm thương hiệu - mỗi bước chuyển đổi đều thể hiện nỗ lực nâng tầm giá trị bản địa và mở đường cho sản phẩm vùng cao vươn xa.

Những năm trước, ở Sa Pa, nghề trồng nấm hương diễn ra nhỏ lẻ trong từng hộ gia đình. Nấm được trồng theo kinh nghiệm truyền miệng: nhìn màu mũ, cảm nhận độ ẩm bằng tay, thu hái khi thấy vừa mắt. Người dân chỉ quan tâm đến một điều: nấm thơm là được. Nhưng khi thị trường ngày càng đòi hỏi truy xuất nguồn gốc và tiêu chuẩn an toàn, cách làm truyền thống ấy dần bộc lộ giới hạn. Sản phẩm tuy ngon nhưng không có bao bì, không nhãn mác, không giấy chứng nhận.

Bước ngoặt diễn ra từ năm 2022, khi Sa Pa triển khai mạnh mẽ Chương trình OCOP theo Kế hoạch số 100/KH-UBND của tỉnh Lào Cai, xác định nấm hương là một trong những sản phẩm chủ lực của nhóm nông sản ôn đới.

Người dân không chỉ được tập huấn kỹ thuật trồng nấm mà được hướng dẫn toàn bộ chu trình OCOP - từ chuẩn hóa quy trình sản xuất, ghi chép nhật ký từng lứa nấm, kiểm nghiệm chất lượng theo quy định, đến hoàn thiện bao bì, nhãn mác và truy xuất nguồn gốc bằng mã QR trước khi bước vào vòng đánh giá, phân hạng sản phẩm.

Nhiều hộ trồng nấm ở Sa Pa lần đầu tiên được cầm trên tay mẫu bao bì có logo OCOP và cũng lần đầu hiểu rằng muốn bán được sản phẩm ở thị trường lớn thì chất lượng phải minh bạch, quy trình phải chứng minh được. Từ đó, nấm hương Sa Pa bước vào hành trình chuyển mình.

Ở bản Mường Bo, chị Sùng Thị Mẩy - trước vốn chỉ quen với bán nấm ở chợ - giờ đã thuộc làu từng quy trình: kiểm soát độ ẩm trong nhà trồng, không phơi nấm ngoài nắng để giữ màu nâu tự nhiên, sấy lạnh để giữ hương. Mỗi lứa nấm thu hoạch đều được dán tem QR. Chị kể: “Ngày trước, bán nấm chỉ cần cân ký. Bây giờ, mỗi túi nấm đều có tên của mình trên đó. Mình phải làm thật chuẩn.”

Thay đổi lớn nhất không nằm ở công nghệ, mà ở tư duy. Ngày trước, người dân chỉ nghĩ “làm ra để bán”. Giờ đây, họ làm ra để đạt chuẩn, để tạo dựng thương hiệu. OCOP giúp giá trị đó được định danh và công nhận.

Nếu như OCOP tạo ra “tư duy làm chuẩn” thì Hợp tác xã Nông lâm nghiệp & Dịch vụ Mường Bo chính là chìa khóa để biến tư duy đó thành hành động. Trước đây, mỗi hộ trồng nấm chỉ có vài chục phôi, mạnh ai nấy làm, sản phẩm làm ra phụ thuộc hoàn toàn vào thương lái và mùa du lịch. Khi tham gia OCOP, các hộ được vận động liên kết thành tổ nhóm, rồi phát triển lên HTX để cùng sản xuất theo quy trình thống nhất và đủ điều kiện tham gia đánh giá OCOP.

HTX đầu tư nhà trồng nấm bán tự động, hệ thống điều chỉnh nhiệt - ẩm bằng cảm biến, và đặc biệt là áp dụng quy trình sản xuất 3 khu tách biệt: khu ươm phôi - khu nuôi quả thể - khu sấy và đóng gói. Máy sấy lạnh được đưa vào sử dụng thay thế phương pháp phơi thủ công, giúp giữ nguyên được màu sắc, độ giòn và hương thơm tự nhiên của nấm hương Sa Pa. Mỗi lô hàng nấm đều có mã QR truy xuất nguồn gốc, thể hiện ngày thu hái, người sản xuất, mã kiểm nghiệm chất lượng và hạn sử dụng. Đây là điều mà trước khi tham gia OCOP, bà con chưa bao giờ nghĩ tới.

Nhờ quy trình chuẩn hóa và sự phối hợp từ chính quyền, tháng 12/2022, sản phẩm nấm hương sấy của HTX Mường Bo được UBND tỉnh Lào Cai công nhận OCOP 4 sao cấp tỉnh (trong kết quả phân hạng sản phẩm OCOP năm 2022). Từ đây, sản phẩm không chỉ dừng lại ở đặc sản địa phương mà chính thức bước vào hệ thống tiêu chuẩn của thị trường hiện đại.

Ngay sau khi được công nhận OCOP 4 sao năm 2022, cánh cửa thị trường của nấm hương Sa Pa đã rộng mở hơn. Sản phẩm được đưa vào các hoạt động xúc tiến thương mại, kết nối cung - cầu, tuần lễ OCOP do Sở Công Thương Lào Cai và UBND thị xã Sa Pa (cũ) tổ chức tại Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng. Từ chỗ chỉ tiêu thụ tại chợ phiên hoặc phụ thuộc vào khách du lịch, nấm hương sấy Mường Bo bắt đầu xuất hiện trong các cửa hàng nông sản sạch, siêu thị mini và gian hàng OCOP của tỉnh.

Bước chuyển lớn nhất là cách tiếp cận thị trường: người dân không còn “mang hàng đi tìm chợ”, mà nhà phân phối chủ động tìm đến HTX để đặt hàng. Trong một sự kiện kết nối giao thương tại Hà Nội, HTX Mường Bo đã ký được biên bản ghi nhớ tiêu thụ dài hạn với hệ thống bán lẻ thực phẩm sạch. Đây là lần đầu tiên nấm Sa Pa bước vào kênh phân phối hiện đại thay vì bán theo phương thức truyền thống.

Không chỉ dừng ở phân phối trực tiếp, sản phẩm còn được đưa lên các sàn thương mại điện tử, giúp mở rộng tệp khách hàng và tiêu thụ ổn định hơn trong cả mùa thấp điểm du lịch. Từ một sản phẩm chỉ bán khi có khách ghé thăm, nấm hương Sa Pa giờ đây có thể tiếp cận người tiêu dùng ở bất kỳ tỉnh, thành nào.

Hiệu quả của OCOP thể hiện rõ qua những con số. Theo báo cáo của thị xã Sa Pa năm 2024, doanh thu của HTX Mường Bo tăng gần gấp đôi so với trước khi tham gia OCOP; giá bán nấm sấy thành phẩm tăng 20 - 30% nhờ có bao bì, tem QR và chứng nhận chất lượng. Mô hình tạo việc làm ổn định cho hơn 20 lao động, đa số là phụ nữ và người dân tộc thiểu số, góp phần giảm phụ thuộc vào nông nghiệp mùa vụ.

Có thương hiệu, có truy xuất nguồn gốc, có hệ thống phân phối rõ ràng - nấm hương Sa Pa đã từ một đặc sản vùng cao, trở thành một sản phẩm hàng hóa có chỗ đứng trên thị trường.

Không chỉ dừng ở việc chứng nhận sản phẩm OCOP, phường Sa Pa và tỉnh Lào Cai còn chủ động triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để mở rộng đầu ra cho nấm hương. Địa phương hỗ trợ HTX tham gia hội chợ, tuần lễ OCOP, kết nối với hệ thống phân phối thực phẩm sạch và đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử. Chính sách đi cùng thị trường đã tạo ra “đường dẫn” giúp nấm hương Sa Pa không chỉ bán được - mà bán tốt và bán bền vững.

Sau khi HTX Mường Bo đạt OCOP 4 sao, Phòng Kinh tế Sa Pa và Sở Công Thương Lào Cai đã bố trí kinh phí xúc tiến thương mại, hỗ trợ HTX tham gia Tuần lễ OCOP tại Hà Nội, Hội chợ thương mại miền núi và các sự kiện kết nối cung - cầu nông sản. Tại mỗi sự kiện, sản phẩm nấm hương được trưng bày ở vị trí trung tâm, tiếp cận trực tiếp hệ thống phân phối như WinMart, Big C/GO! và các chuỗi cửa hàng thực phẩm sạch. Nhờ đó, nhiều đơn vị bán lẻ đã chủ động liên hệ đặt hàng, thay vì HTX phải mang sản phẩm đi chào bán như trước.

Không chỉ xúc tiến trực tiếp, địa phương còn hỗ trợ đưa sản phẩm lên nền tảng thương mại điện tử của tỉnh Lào Cai, giúp mở rộng thị trường ra ngoài phạm vi du lịch theo mùa. UBND Sa Pa đánh giá mô hình này giúp tăng sản lượng tiêu thụ và ổn định đầu ra quanh năm, đặc biệt trong thời gian trái vụ hoặc mùa mưa ít khách du lịch.

Từ những hoạt động hỗ trợ chính sách đó, nấm hương Sa Pa đã bước ra được các kênh phân phối hiện đại, khẳng định rằng OCOP không chỉ là chứng nhận chất lượng - mà là đòn bẩy thương mại hóa sản phẩm địa phương.

Thời gian tới, Sa Pa tiếp tục xây dựng lộ trình dài hơi cho nấm hương trở thành sản phẩm chủ lực gắn với du lịch và kinh tế nông nghiệp bền vững. Theo định hướng phát triển sản phẩm OCOP giai đoạn 2025 - 2030 của tỉnh Lào Cai, Sa Pa tập trung vào 3 nhóm giải pháp: Thứ nhất, nâng chuẩn sản phẩm; Thứ hai, gắn sản phẩm với du lịch trải nghiệm; Thứ ba, tăng cường thương mại hóa và chuyển đổi số.