Một chiều lang thang dọc theo sông Đáy đoạn qua Phùng Xá (huyện Mỹ Đức, Hà Tây cũ), đi ngang qua căn nhà có người đàn bà đứng tuổi đang phơi những tấm vải bông thô mộc hai màu trắng - vàng, không kiềm lòng được, tôi dừng xe lân la thăm hỏi… Thế là tôi quen bà, nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Phan Thị Thuận – người đưa sản phẩm lụa tơ tằm Việt Nam cao cấp ra khắp thế giới.
Vừa giũ những tấm bông mềm như tơ, bà kể cho tôi nghe câu chuyện thăng trầm của nghề trồng dâu, nuôi tằm nơi đây. Từ cuối những năm 60 đến đầu những năm 80 của thế kỷ trước, làng Phùng Xá được mệnh danh là “Thủ phủ dâu tằm” khi Xí nghiệp Tơ tằm Mỹ Đức (nay là Tổng Công ty Dâu tằm tơ Việt Nam) phát triển thịnh vượng với vùng nguyên liệu hàng chục ngàn héc ta dâu ven sông Đáy. Tuy nhiên, thời kì hoàng kim ấy không kéo dài được lâu, năm 1984, ngành dâu tằm “thất sủng”, nhà máy ươm tơ Mỹ Đức bỏ thu mua kén, hợp tác xã chặt phá toàn bộ diện tích trồng dâu, hàng loạt thợ bỏ nghề.
NNƯT Phan Thị Thuận chăm sóc tỉ mỉ cho từng sợi tơ, cái kén
Hồi ấy, cả làng đồn tôi bị điên. Mà không “điên” làm sao được khi cả làng phá dâu trồng lúa, mình lại đạp cái xe cà tàng đi mấy chục cây số lên tận nông trường Thanh Hà (Kim Bôi, Hòa Bình) mua lá dâu?
Lúc đó tôi chỉ nghĩ, đã có nghề trong tay, giờ mà bỏ thì nghề trồng dâu nuôi tằm truyền thống của ông cha sẽ mất nên tôi kiên quyết bám trụ, đi khắp nơi tìm lối thoát cho nghề dâu tằm. “Mà hơn thế là vì tôi yêu con tằm, cái kén như con, chăm bẵm từng con tằm, cái kén. Một cái kén hỏng cũng khiến tôi đau như con ốm:, NNUT Phan Thị Thuận cho hay.
Trong câu chuyện bà kể, thì trước đây, xơ kén, né kén vỏ, kén thủng, kén đôi, các lõi ruột bị coi là phế phẩm, còn với nghệ nhân Thuận thì những chất liệu này hoàn toàn đẹp và có chất lượng cao nếu biết cách chế xuất.
Để tận dụng hết những nguyên liệu sẵn có, bà đã tỉ mẩn tìm ra cách nấu, vê và nối kén bằng tay đầu tiên tại làng Phúc Xá. Dù công đoạn này yêu cầu người thợ phải có tay nghề cao, tốn nhiều công sức nhưng bù lại sẽ cho ra những sợi tơ đều đặn và đẹp mắt.
Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận với sản phẩm mền bông tơ tằm đã được đăng kí độc quyền
Với kỹ thuật thủ công này, NNƯT Nguyễn Thị Thuận đã tạo ra một “cuộc cách mạng” về nguyên liệu cho ngành dệt lụa truyền thống, giải quyết đầu vào một cách triệt để. Hơn nữa, từ đó đã cho ra đời hàng loạt các sản phẩm độc đáo bằng nguyên liêu tơ tằm tự nhiên như chăn, gối, khăn tơ tằm, vải đũi thô, len tơ tằm, khăn xốp…
Hơn nữa, chỉ bằng kinh nghiệm tích cóp trong nghề, nghệ nhân Phan Thị Thuận đã có sáng kiến nổi bật, biến những chú tằm thành công nhân tay nghề cao và đặc biệt trung thành đã đưa ngành dệt lên một tầm cao mới.
Thay thế tất cả các cách tạo ra chăn truyền thống, bà tạo ra tấm tơ (mền bông) bằng cách trải tằm chín lên các khung nang với kích thước đặt sẵn. Những chú thợ sẽ mất ngày đầu tiên để “dò đường” làm tổ trên mặt phẳng. Ba ngày tiếp theo, khi bụng nặng tơ, chúng bắt đầu rút ruột, nhả hết 400-500m sợi tơ. Do không có né nên chúng tạo thành một chiếc tổ khổng lồ tự cán phẳng. Bà cũng phải tính toán kỹ lượng sao cho tằm không nhả tơ đè lên nhau, đến khi kết thúc chu kỳ, ruột tằm héo hon thì tấm tơ cũng hoàn thành. Tấm mền được tẩy theo phương pháp truyền thống sẽ cho ra đời một sản phẩm tuyệt hảo, hoàn toàn thiên nhiên: mềm mại, tơi xốp, ấm áp, không hề bị xô lệch, vón cục như thông thường. Hiện kỹ thuật mền bông tơ tằm tự dệt này đã được bà đăng kí thương hiệu độc quyền.
Không chỉ vậy, với sáng kiến mới mẻ này, đã mang lại số phận mới cho con tằm sau khi kết thúc đời thợ tần tảo. Thay vì bị ươm chín rồi đổ bỏ như trước, chúng trở thành nguồn thực phẩm sạch, tươi ngon và an toàn tuyệt đối cung cấp cho người dân địa phương.
Anh Nam - con trai nghệ nhân Phan Thị Thuận nối bước mẹ gắn bó bền chặt với nghề truyền thống của quê hương
“Tằm có lứa, ruộng có mùa/ Chăm làm trời cũng đền bù có khi”. Sau hơn 40 năm chật vật, khôi phục nghề chân truyền, đến nay, Công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức do bà sáng lập đã có quy mô 600m2 diện tích xưởng, 15 thợ thạo nghề làm việc thường xuyên, hàng trăm thợ mùa vụ nhằm đáp ứng lượng đơn hàng đều đặn từ khắp thế giới.
Đúng như kỳ vọng khi đặt tên thương hiệu Silk4world của công ty, các bạn hàng quốc tế từ Mỹ, Australia, Đức, Ả Rập Xê út… tìm đến bà đặt hàng ngày một nhiều hơn. Đến nay, lợi nhuận mỗi năm mà Công ty thu về đều đạt ít nhất 3 tỷ đồng sau nộp thuế, bà trở thành nữ tỷ phú nông dân tự thân đầu tiên của xứ Đoài.
Mặc dù thương hiệu tơ lụa Mỹ Đức đã đi khắp thế giới thì bà vẫn trăn trở khôn nguôi khi mà hàng Trung Quốc chất lượng thấp đổ về dồn dập cạnh tranh khốc liệt, chiếm lĩnh khách hàng nội địa. Hiện nay, bà mạnh dạn thực hiện biện pháp khuyến mãi cực kỳ hiệu quả: Tặng quần áo, khăn lụa cho người thân, bạn bè để thu hút chính người dân địa phương sử dụng sản phẩm của mình.
Cương quyết với phương châm hoạt động: “Sản phẩm tốt nhất từ nguyên liệu tốt nhất” và cái tâm làm nghề trong sáng đã giữ vững được vị trí của Dâu tơ tằm Mỹ Đức suốt thời gian qua.
Doanh nhân, nghệ nhân Phan Thị Thuận với những cống hiến của mình đã nhận được không ít giải thưởng như: Huy chương vàng toàn quốc cho sản phẩm khăn thô tơ tằm làm từ những con kén phế năm 2005; Giải sản phẩm tiêu biểu năm 2006; Sản phẩm tiêu biểu 1000 năm Thăng Long; Giải thưởng top 100 bảng vàng Thăng Long thương hiệu nổi tiếng chân chính lần thứ hai; Top 20 sản phẩm dịch vụ người tiêu dùng tin cậy; …
