TÓM TẮT:
Chuyển đổi số trong hoạt động thư viện đã đang mang lại những hiệu quả tích cực, được coi là động lực mới cho hoạt động của hệ thống thư viện. Đây là cơ hội, nhưng cũng là thách thức rất lớn đòi hỏi hệ thống thư viện vượt qua khó khăn, tận dụng các cơ hội để tạo ra nhiều sản phẩm, dịch vụ mới, khai thác các nguồn tài nguyên tri thức, từ đó nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả hoạt động thư viện. Bài viết đề cập đến những tác động của chuyển đổi số đối với hệ thống thư viện Việt Nam hiện nay, đồng thời đưa ra các giải pháp để hoàn thiện chức năng hoạt động của thư viện trong bối cảnh chuyển đổi số.
Từ khóa: chuyển đổi số, hệ thống thư viện, số hóa.
1. Tổng quan về chuyển đổi số trong thư viện
Việt Nam có một hệ thống thư viện phát triển rộng khắp từ trung ương đến 63 tỉnh, thành phố, gồm các hệ thống thư viện công cộng, hệ thống các thư viện của cơ quan, trường học,... Sự phát triển của khoa học - công nghệ cũng như nhu cầu ngày càng đa dạng của độc giả đang đòi hỏi cách thức quản lý, vận hành của thư viện cần có những thay đổi mang tính bước ngoặt, trong đó đẩy mạnh số hóa là một giải pháp quan trọng hàng đầu.
Trong bối cảnh xu hướng toàn cầu và chuyển đổi số quốc gia hiện nay, nền kinh tế xã hội Việt Nam từng bước tiến lên không gian số và đã đang đạt được những thành tựu quan trọng. Mọi tổ chức, doanh nghiệp đến người dân đều đang hướng tới môi trường số. Thể hiện rõ nét nhất là việc xóa bỏ các giấy tờ cơ học, chuyển sang các hình thức lưu trữ điện tử. Không nằm ngoài xu hướng đó, ngành Thư viện Việt Nam cũng đã và đang chuyển mình trong dòng chảy của số hóa.
Chuyển đổi số trong thư viện là việc tích hợp các công nghệ số để nâng cao các chức năng và dịch vụ của thư viện truyền thống. Sự thay đổi này bao trùm phạm vi rộng lớn, từ số hóa các tài liệu lưu trữ đến việc triển khai các công nghệ tiên tiến trong hoạt động thư viện. Với việc chuyển đổi số, các thư viện đang chuyển đổi từ kho lưu trữ sách vật lý sang các trung tâm dữ liệu dựa trên công nghệ để lưu trữ và phổ biến.
Số hóa đóng vai trò then chốt trong việc bảo quản và phổ biến thông tin trong các thư viện. Nó cho phép lưu trữ và bảo quản hiệu quả các tài liệu lịch sử, bản thảo quý hiếm và các tài liệu có giá trị khác. Định dạng kỹ thuật số đảm bảo tuổi thọ của các nguồn tài nguyên này và tạo điều kiện cho các thế hệ tương lai dễ dàng tiếp cận. Hơn nữa, quá trình chuyển đổi kỹ thuật số cho phép các thư viện phổ biến thông tin trên quy mô toàn cầu. Thông qua các nền tảng trực tuyến, các thư viện có thể tiếp cận nhiều đối tượng khác nhau, phá vỡ các rào cản về mặt địa lý và cung cấp quyền truy cập vào kiến thức cho những cá nhân không có cơ hội để đến thư viện. Sự thay đổi này phù hợp với quá trình dân chủ hóa thông tin, thúc đẩy tính bao trùm và khả năng tiếp cận trong thời đại kỹ thuật số.
Với lượng dữ liệu số khổng lồ được tạo hàng ngày đang đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc phải có một giải pháp lưu trữ hiện đại, hiệu quả thay thế cho hình thức lưu trữ truyền thống. Do đó, chuyển đổi số đã định hình lại cách thức hoạt động của ngành thư viện đương đại, từ thông tin được truy cập, đến lưu trữ cách thức định hình hoạt động và phổ biến thông tin. Trong kỷ nguyên số, các thư viện đã và đang buộc phải trải qua những thay đổi đáng kể để đáp ứng nhu cầu ngày càng thay đổi của người dùng và để duy trì sự phù hợp trong một xã hội ngày càng phụ thuộc vào công nghệ.
Ngày nay, các thư viện cũng đang tận dụng các công nghệ số để mở rộng phạm vi tiếp cận và dân chủ hóa quyền truy cập vào thông tin. Việc áp dụng các nền tảng số, cơ sở dữ liệu trực tuyến và các dịch vụ ảo đã trở nên cực kỳ quan trọng đối với các thư viện đang tìm cách thu hẹp khoảng cách giữa bối cảnh thông tin truyền thống và hiện đại. Sự chuyển dịch sang mô hình tập trung nhiều hơn vào kỹ thuật số không chỉ là vấn đề tiện lợi mà còn là điều cần thiết cho sự tồn tại và tính phù hợp của các thư viện trong một xã hội thông tin ngày càng được phổ biến ở các định dạng kỹ thuật số.
Về bản chất, quá trình số hóa thư viện không chỉ là một bản nâng cấp công nghệ mà còn là một phản ứng chiến lược đối với bối cảnh thông tin đang thay đổi. Nó trao quyền cho các thư viện thực hiện sứ mệnh cơ bản là tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận thông tin trong khi nắm bắt các khả năng do các công nghệ mới nổi mang lại. Bài viết đưa ra những thách thức mà các thư viện phải đối mặt trong hành trình chuyển đổi này và các chiến lược khoa học thông tin và thư viện đưa ra để vượt qua những rào cản này.
2. Thách thức của ngành Thư viện trong bối cảnh chuyển đổi số
Số hóa và lưu trữ đem lại những tiện ích chưa từng có, khi tài liệu, giấy tờ được lưu trữ trên không gian số giúp tiết kiệm được chi phí in ấn, không gian lưu trữ, thuận tiện cho việc bảo quản, tra soát, tránh những nguy cơ mất mát, hư hỏng,… Tuy nhiên, chuyển đổi số trong ngành thư viện mở ra một loạt các thách thức đòi hỏi các giải pháp chiến lược để vượt qua. Việc nghiên cứu một cách nghiêm túc những thách thức rất quan trọng để xây dựng các chiến lược hiệu quả. Những thách thức chính các thư viện phải đối mặt trong hành trình chuyển đổi số đó là về công nghệ, nhân sự, yêu cầu cao về tính bảo mật, tính mở rộng và kết nối, liên thông…
Do đó, cần cập nhật cơ sở hạ tầng công nghệ để theo kịp những tiến bộ nhanh chóng của công nghệ. Cân bằng việc tích hợp các công nghệ mới với ngân sách hạn chế. Khả năng tiếp cận thông tin, đảm bảo quyền truy cập công bằng vào các nguồn tài nguyên kỹ thuật số cho các nhóm người dùng đa dạng. Hơn bao giờ hết, việc cần thiết phải có một quy chuẩn, quy định về lưu trữ số trở nên vô cùng cấp bách.
Đầu tiên là thách thức về hạ tầng công nghệ, thực tế hiện nay, hệ thống thiết bị phục vụ việc số hóa tài liệu, xây dựng dữ liệu số tại các thư viện còn thiếu, số lượng rất ít, cá biệt có thư viện còn chưa có thiết bị số hóa để sử dụng. Số lượng máy ít ỏi đang là thách thức lớn cho quá trình tạo lập nguồn tài nguyên thông tin số tại các thư viện. Bên cạnh việc thiếu thiết bị, các thư viện trên cả nước hiện đang sử dụng nhiều loại phần mềm khác nhau, trong đó, phần lớn là các phần mềm không đạt chuẩn quốc tế, thậm chí, nhiều nơi giải pháp công nghệ được trang bị đã trên 20 năm làm ảnh hưởng rất lớn đến khả năng tích hợp, liên thông, chia sẻ tài nguyên thông tin dùng chung cho các loại hình thư viện.
Khó khăn thứ hai là về chuyển đổi dữ liệu, xây dựng tài nguyên thông tin dạng số. Hiện nay việc triển khai xây dựng nguồn tài nguyên dạng số thông qua số hóa tài liệu thư viện còn khiêm tốn do nhiều nguyên nhân, như: vấn đề bản quyền, thiết bị số hóa, nhân lực, ngân sách... Ở Việt Nam hiện tại còn khoảng 20% số thư viện công cộng chưa có tài liệu số, số còn lại mặc dù đã có nhưng cũng không đáng kể. Đơn cử, Thư viện Quốc gia Việt Nam là đơn vị xây dựng được nguồn tài nguyên thông tin số lớn nhất trong cả nước, tuy nhiên theo số liệu thống kê đến tháng 10/2022, Thư viện mới chỉ thực hiện số hóa được khoảng 3% tổng số tên sách và 11,1% tổng số báo, tạp chí hiện có.
Một vấn đề quan trọng khác cần giải quyết khi xây dựng và phát triển thư viện số ở Việt Nam là hiện vẫn chưa có quy định rõ ràng về vấn đề quyền pháp lý trong số hóa tài liệu, cung cấp tài liệu cho bạn đọc. Ngoài ra, yếu tố con người cũng hết sức quan trọng, nhất là thực tế hiện nay cho thấy tình trạng khủng hoảng thiếu nhân lực cho phát triển thư viện số. Dù những cơ sở đào tạo về ngành Thư viện rất cố gắng, nhưng phần lớn chương trình đào tạo vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu về nguồn nhân lực phục vụ yêu cầu đổi mới thư viện hiện nay.
Bên cạnh đó, những khó khăn do hạn chế về kinh phí đầu tư cho quá trình chuyển đổi số, khó khăn về nguồn nhân lực để chuyển đổi số lĩnh vực thư viện cũng là vấn đề cần lưu ý, quan tâm. Thêm vào đó, những trở ngại về nhận thức cũng là một thách thức đối với lĩnh vực này. Bởi thực tế hiện nay, vẫn còn một số cấp lãnh đạo, quản lý chưa coi trọng thực hiện chuyển đổi số trong thư viện, còn tồn tại quan điểm “chưa phải vấn đề cấp thiết”, “không phải lĩnh vực thiết yếu”; hay tâm lý ngại thay đổi, ngại triển khai… của một bộ phận nhân sự, người lao động cũng gây cản trở quá trình chuyển đổi số thư viện.
3. Các giải pháp để phát triển thư viện
Trong khoảng 5 năm trở lại đây, Đảng và Chính phủ hết sức quan tâm, tạo điều kiện về cơ chế - chính sách ở tầm vĩ mô cho sự phát triển ở lĩnh vực thư viện. Đây là cơ hội lớn để ngành Thư viện Việt Nam tiếp tục đẩy mạnh ứng dụng khoa học và công nghệ, tăng tốc hiện đại hóa thư viện, tạo sức bật cho giai đoạn mới trong bối cảnh mới với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0.
Để cụ thể hóa các nội dung liên quan đã được quy định trong Luật Thư viện 2019 và Nghị định số 93/2020/NĐ-CP Quy định chi tiết một số điều của Luật Thư viện, ngày 11/2/2021, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 206/QĐ-TTg phê duyệt “Chương trình chuyển đổi số ngành Thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”, với mục tiêu: ứng dụng mạnh mẽ, toàn diện công nghệ thông tin, nhất là công nghệ số nhằm nâng cao năng lực hoạt động của các thư viện và hình thành mạng lưới thư viện hiện đại; bảo đảm cung ứng dịch vụ đáp ứng nhu cầu của người sử dụng; thu hút đông đảo người dân quan tâm, sử dụng dịch vụ thư viện, góp phần nâng cao dân trí, xây dựng xã hội học tập.
Chương trình đã đề ra 8 nhiệm vụ, giải pháp tạo nền móng chuyển đổi số gồm: Nâng cao nhận thức, tăng cường tuyên truyền; Hoàn thiện cơ chế, chính sách và các quy định của pháp luật; Hoàn thiện và phát triển hạ tầng số của ngành thư viện; Phát triển dữ liệu số ngành thư viện; Xây dựng và phát triển nền tảng số; Bảo đảm an toàn, an ninh mạng; Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực; Đẩy mạnh hợp tác quốc tế.
Triển khai quyết định của Thủ tướng Chính phủ, hiện nay hệ thống thư viện tại các địa phương trên cả nước đang tích cực thực hiện lộ trình chuyển đổi số với nhiều giải pháp cụ thể và bước đầu ghi nhận những kết quả tích cực.
Trong đó, giai đoạn 2021-2025 là hoàn thiện và phát triển hạ tầng số, dữ liệu số ngành Thư viện, thực hiện các nhiệm vụ triển khai phục vụ chuyển đổi số và quản lý ngành Thư viện về chuyển đổi số; Triển khai các hoạt động truyền thông về chuyển đổi số và kết nối liên thông thư viện; Xây dựng tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về thư viện (tập trung vào quy trình hoạt động thư viện, chuyên môn nghiệp vụ thư viện, liên thông thư viện, số hóa tài liệu thư viện); Tổ chức hội thảo, tập huấn bồi dưỡng trình độ chuyên môn nghiệp vụ, nâng cao trình độ cho đội ngũ người làm công tác thư viện về quản lý thư viện hiện đại, chuyển đổi số trong thư viện; Học tập kinh nghiệm các quốc gia phát triển mạnh về chuyển đổi số thư viện…
Giai đoạn 2026 - 2030 có nhiệm vụ tiếp tục triển khai, đẩy mạnh các hoạt động chuyển đổi số, dữ liệu số ngành thư viện ở giai đoạn 2021 - 2025; Triển khai các nhiệm vụ trọng tâm của Chương trình Chuyển đổi số, chuẩn bị thực hiện liên thông ở mọi loại hình thư viện, cung ứng hiệu quả dịch vụ cho người sử dụng thư viện phù hợp với yêu cầu của tình hình mới…
Để giải quyết những thách thức của các thư viện trong bối cảnh chuyển đổi số, triển khai Quyết định của Chính phủ, tác giả cung cấp các giải pháp chiến lược để giải quyết những thách thức của quá trình chuyển đổi số như sau:
Thứ nhất là phát triển chuyên môn: Cần tăng cường phát triển nguồn nhân lực thực hiện chuyển đổi số thư viện và phát triển văn hóa đọc, đặc biệt là thủ thư. Thủ thư trong thư viện đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy quá trình chuyển đổi số và trình độ thành thạo của họ về công nghệ rất quan trọng. Việc học tập trau dồi kiến thức thông qua các hội thảo, hội thảo và các khóa học trực tuyến, giúp thủ thư luôn cập nhật những tiến bộ về công nghệ. Bằng cách thúc đẩy phát triển chuyên môn liên tục, các thư viện có thể đảm bảo nhân viên của họ vẫn thành thạo trong việc tích hợp các công nghệ mới vào các dịch vụ thư viện.
Thứ hai là xây dựng quan hệ với các nhà cung cấp: Xây dựng quan hệ đối tác với các công ty công nghệ và tổ chức giáo dục mở ra các con đường để chia sẻ tài nguyên và đổi mới hoạt động. Các thư viện có thể hợp tác với các công ty công nghệ để tiếp cận các công cụ và nền tảng tiên tiến. Hợp tác với các tổ chức giáo dục thúc đẩy trao đổi kiến thức, cho phép các thư viện điều chỉnh các dịch vụ của mình theo nhu cầu thay đổi của người đọc và nhà nghiên cứu.
Thứ ba là quản lý linh hoạt: Cần triển khai phương pháp quản lý thư viện một cách linh hoạt. Đặc biệt trong phát triển phần mềm, cần phải linh hoạt để có thể được điều chỉnh để quản lý thư viện. Bằng cách áp dụng tính linh hoạt, các thư viện có thể phản ứng nhanh chóng với những thay đổi về công nghệ và nhu cầu của người dùng. Điều này bao gồm lập kế hoạch thích ứng nhanh với các xu hướng công nghệ mới. Quản lý linh hoạt đảm bảo thư viện thích ứng nhanh với những thay đổi về công nghệ và nhu cầu của người dùng. Bối cảnh kỹ thuật số được đặc trưng bởi những thay đổi nhanh chóng. Các thư viện phải xây dựng văn hóa thích ứng, khuyến khích nhân viên đón nhận sự thay đổi và phản ứng nhanh chóng với các công nghệ mới. Khả năng thích ứng này mở rộng đến việc đáp ứng nhu cầu của người dùng, để đảm bảo các dịch vụ thư viện phù hợp với kỳ vọng đang thay đổi của người dùng trong thời đại kỹ thuật số.
Thứ tư là thiết kế lấy người dùng làm trung tâm: Thiết kế lấy người dùng làm trung tâm là nền tảng để tạo ra các giao diện kỹ thuật số phù hợp với người đọc. Việc chủ động tìm kiếm và kết hợp phản hồi của người dùng đảm bảo rằng các nền tảng kỹ thuật số trực quan, thân thiện với người dùng và phù hợp với sở thích của cộng đồng. Việc tiếp nhận phản hồi thử nghiệm người dùng thường xuyên góp phần cải thiện dịch vụ kỹ thuật số theo từng giai đoạn.
Quá trình chuyển đổi kỹ thuật số của ngành Thư viện đặt ra vô số thách thức và cơ hội đòi hỏi các giải pháp chiến lược bắt nguồn từ các nguyên tắc của khoa học thông tin và thư viện. Tuy nhiên để thư viện chuyển đổi số thành công, trước hết cần phải chuyển đổi nhận thức của các cấp lãnh đạo, công chức, viên chức, người lao động và thư viện về vai trò, ý nghĩa, tầm quan trọng của chuyển đổi số. Cùng với việc thay đổi nhận thức, các thư viện cần tập trung phát triển hạ tầng công nghệ, nền tảng số. Đây là một trong những nhiệm vụ hàng đầu, là giải pháp đột phá thúc đẩy sự phát triển thư viện số, đẩy nhanh tiến trình chuyển đổi số. Trong đó, hạ tầng công nghệ thông tin, nền tảng số bao gồm hệ thống trang thiết bị các phần mềm thư viện điện tử, thư viện số và các công cụ hỗ trợ để khai thác các nguồn tài nguyên thông tin của thư viện. Đây sẽ là nền tảng vững chắc để triển khai các hoạt động thư viện và dịch vụ thư viện trên môi trường số. Các nền tảng này nhất thiết phải đạt yêu cầu về các chuẩn nghiệp vụ, đồng thời hỗ trợ các cơ chế tích hợp, kết nối, liên thông, chia sẻ dữ liệu giữa các thư viện, các tổ chức có nhu cầu kết nối, sử dụng.
Để chuyển đổi số thư viện có hiệu quả, các thư viện phải chú trọng hơn nữa việc tăng cường nguồn lực tài liệu số bao gồm việc bổ sung các tài liệu xuất bản số, bổ sung các loại hình tài liệu đa phương tiện như sách in có tương tác kỹ thuật số,…; Đầu tư phát triển các loại hình dịch vụ thư viện trực tuyến; Tăng cường công tác truyền thông trong hoạt động thư viện nhằm quảng bá hoạt động của thư viện, giới thiệu vốn tài liệu, thu hút và kích thích nhu cầu đọc sách;…
Để thực hiện các định hướng của Chính phủ trong chuyển đổi số thư viện, vấn đề đầu tiên của ngành Thư viện đó là giải quyết thấu đáo vấn đề thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong chuyển đổi số thư viện. Bên cạnh vấn đề bản quyền, vấn đề kinh phí để trang bị thiết bị, phần mềm có thể hỗ trợ quản lý truy cập tài liệu số đảm bảo an toàn, an ninh và bảo vệ được quyền sở hữu trí tuệ với các tài liệu cũng cần sớm có giải pháp thiết thực để hoạt động chuyển đổi số được đẩy nhanh.
Như vậy, để đẩy mạnh chất lượng chuyển đổi số lĩnh vực thư viện, Nhà nước cần có những chính sách đầu tư, xây dựng hạ tầng công nghệ, nội dung số hóa cho các thư viện, đảm bảo cho việc triển khai chuyển đổi số hoạt động thư viện hiệu quả và bền vững. Các thư viện Việt Nam cũng cần xác định hướng đầu tư tập trung, hiệu quả để đem lại hiệu quả cao nhất, đáp ứng với nhu cầu của sự phát triển.
Hiện nay ngành Thư viện Việt Nam đã có khá đầy đủ hành lang pháp lý để hiện đại hóa thư viện, chuyển từ hoạt động thư viện truyền thống sang hướng hiện đại. Điều này đồng nghĩa với việc ngành Thư viện Việt Nam từ Trung ương đến các địa phương sẽ chuyển dần từ “quản lý thư viện” sang “quản trị tri thức” và tài nguyên thông tin trong các thư viện và trung tâm thông tin - thư viện ở nước ta. Đây có thể coi là bước ngoặt quan trọng nhất, có tính chất quyết định nhất đối với ngành Thư viện Việt Nam trong tương lai và trong kỷ nguyên số. Đó cũng là bước đi phù hợp với quy luật phát triển của thời đại, phù hợp với xu thế các thư viện trên thế giới; nhằm phục vụ tối ưu cho người dùng tin và bạn đọc trong cả nước.
4. Kết luận
Cách mạng công nghiệp 4.0 vừa là thời cơ, cũng vừa là thách thức đối với hệ thống thư viện của Việt Nam, đòi hỏi các thư viện không ngừng cập nhật xu hướng mới, số hóa tài liệu, hiện đại hóa phương thức hoạt động, nhằm nâng cao chất lượng hoạt động, hiệu quả phục vụ. Xây dựng các thư viện số nhằm đáp ứng xu thế chung của thời đại nhằm đưa hoạt động của hệ thống thư viện này phát triển bền vững trong bối cảnh số hóa, đồng thời luôn bảo đảm chức năng là nguồn cung cấp tri thức căn bản, phục vụ nhu cầu nhiều đối tượng bạn đọc đương đại và lưu giữ tài liệu cho các thế hệ mai sau.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Quốc hội, (2019), Luật Thư viện, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
2. Thủ tướng Chính phủ (2020), Nghị định số 93/2020/NĐ-CP Quy định chi tiết một số điều của Luật Thư viện.
3. Thủ tướng Chính phủ (2021), Quyết định số 206/QĐ-TTg ngày 11/2/2021 ban hành phê duyệt “Chương trình chuyển đổi số ngành Thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”.
4. Khánh Linh (2024). Số hóa trong hoạt động thư viện. https://nhandan.vn/so-hoa-trong-hoat-dong-thu-vien-post653258.html
5. Casey, M. E., & Stephens, M. (2017). Evolving in Circles: Rethinking the Academic Library in a Digital Age. ACRL Press.
6. Chowdhury, G. G., & Foo, S. (Eds.). (2018). Digital Libraries: Social Media and Community Networks. Facet Publishing.
7. Lannon, A., & O'Connor, L. (Eds.). (2019). Becoming a Digital Library. Routledge.
8. Wouters, P., et al. (Eds.). (2017). Virtual Knowledge: Experimenting in the Humanities and the Social Sciences. MIT Press.
THE IMPACT OF DIGITAL TRANSFORMATION
ON VIETNAM'S LIBRARY SYSTEM
• Master. NGUYEN THI TUYET1
• Master. TRAN THI ANH DAO1
• Master. NGUYEN THI MAI1
• PHAM THI THU HA1
1Library Information Center, Hanoi University of Industry
ABSTRACT:
Digital transformation has emerged as a catalyst for innovation within library systems, offering both significant opportunities and formidable challenges. This evolution necessitates that libraries navigate obstacles and seize opportunities to develop new products and services, effectively harness knowledge resources, and enhance operational productivity and quality. This study examines the impact of digital transformation on Vietnam's library system and proposes strategies to optimize library functions in this evolving digital landscape.
Keywords: digital transformation, library system, digitization.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 25 tháng 12 năm 2024]
