Tóm tắt:
Bài nghiên cứu phân tích vai trò của pháp luật trong bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên - di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế và du lịch bền vững. Qua đánh giá thực trạng hệ thống pháp luật hiện hành và quá trình thi hành, bài viết làm rõ những thuận lợi và thách thức trong công tác bảo tồn. Từ đó, đề xuất giải pháp pháp lý nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ văn hóa, đồng thời khai thác tiềm năng phát triển kinh tế và du lịch dựa trên giá trị truyền thống. Nghiên cứu nhấn mạnh mối liên hệ giữa pháp luật và bảo tồn văn hóa trong bối cảnh phát triển bền vững.
Từ khóa: cồng chiêng, di sản, phát triển kinh tế, du lịch bền vững, văn hóa phi vật thể.
1. Đặt vấn đề
Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là một di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2005 (UNESCO, 2005). Cồng chiêng không chỉ là biểu tượng tinh thần, phản ánh bản sắc văn hóa riêng biệt, mà còn là yếu tố quan trọng góp phần vào sự phát triển kinh tế và du lịch bền vững của vùng Tây Nguyên.
Tuy nhiên, sự biến đổi xã hội và hiện đại hóa đã đặt ra nhiều thách thức trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Trước bối cảnh đó, việc xây dựng và thực thi pháp luật nhằm bảo vệ, duy trì các giá trị văn hóa truyền thống này là hết sức cần thiết (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, 2019). Pháp luật không chỉ giúp khung pháp lý ổn định mà còn góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, du lịch dựa trên nền tảng văn hóa đặc sắc của vùng miền.
Do vậy, nghiên cứu vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên hướng tới phát triển kinh tế và du lịch bền vững là cần thiết, để đề xuất các giải pháp hiệu quả, góp phần giữ gìn và phát huy di sản văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại.
2. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật, báo cáo, sách và bài viết liên quan đến văn hóa cồng chiêng và pháp luật bảo vệ di sản văn hóa. Qua đó, đánh giá thực trạng và vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên phục vụ phát triển kinh tế và du lịch bền vững.
3. Khái quát về văn hóa cồng chiêng và hệ thống pháp luật liên quan đến bảo vệ văn hóa phi vật thể
Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam, phản ánh sự đa dạng văn hóa, tín ngưỡng và nghệ thuật truyền thống của các cộng đồng dân cư như Ê Đê, Ba Na, Gia Rai, M’nông... (UNESCO, 2005). Cồng chiêng không chỉ là loại nhạc cụ truyền thống mà còn là phương tiện giao tiếp, biểu đạt tâm linh và kết nối cộng đồng, góp phần duy trì các giá trị văn hóa đặc sắc của vùng Tây Nguyên.
Để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, Việt Nam đã ban hành Luật Di sản văn hóa số 28/2001/QH10 và được sửa đổi, bổ sung theo Luật số 32/2009/QH12. Tuy nhiên, kể từ ngày 01/7/2025, Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15 sẽ chính thức có hiệu lực thi hành, thay thế cho các luật trước đó, trừ một số quy định cụ thể được giữ lại theo khoản 1 Điều 95 của Luật cũ. Luật mới mở rộng phạm vi và nội dung quản lý, bảo vệ di sản văn hóa với các quy định chi tiết về việc xác lập loại hình sở hữu di sản, quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cộng đồng và cá nhân trong việc bảo tồn di sản văn hóa (Quốc hội, 2024).
Hệ thống pháp luật này đóng vai trò nền tảng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống và tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là du lịch văn hóa tại Tây Nguyên. Pháp luật về bảo vệ văn hóa phi vật thể góp phần bảo đảm sự phát triển bền vững của giá trị văn hóa cồng chiêng trong bối cảnh hội nhập và hiện đại hóa.
4. Vai trò của pháp luật trong việc phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng hướng tới phát triển kinh tế và du lịch bền vững
Thứ nhất, pháp luật tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15 quy định rõ về quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cộng đồng và cá nhân trong việc bảo vệ, duy trì và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên. Việc xác lập loại hình sở hữu di sản và phân cấp quản lý giúp các địa phương chủ động hơn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của mình.
Thứ hai, pháp luật góp phần xây dựng chính sách phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn di sản văn hóa (Trần Hữu Sơn, 2021). Các văn bản pháp luật hướng dẫn về phát triển du lịch cộng đồng, du lịch di sản đã khuyến khích sự tham gia của cộng đồng dân cư trong việc khai thác và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Điều này không chỉ giúp bảo tồn di sản mà còn tạo sinh kế bền vững cho người dân địa phương thông qua hoạt động du lịch.
Thứ ba, pháp luật tạo điều kiện cho việc xã hội hóa công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Các chính sách hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và đào tạo nguồn nhân lực cho công tác bảo tồn di sản văn hóa đã được quy định trong các văn bản pháp luật (Nguyễn Thị Song Hà, 2023). Điều này giúp các địa phương có nguồn lực để triển khai các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng một cách hiệu quả.
Thứ tư, pháp luật thúc đẩy sự phối hợp giữa các bên liên quan trong việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Việc xây dựng cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước, cộng đồng dân cư, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội trong công tác bảo tồn di sản văn hóa đã được quy định trong các văn bản pháp luật. Sự phối hợp này giúp tăng cường hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng, đồng thời đảm bảo lợi ích cho các bên liên quan.
5. Thực trạng pháp luật về bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên
Thứ nhất, hệ thống pháp luật liên quan đến bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã được hoàn thiện hơn với sự ra đời của Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15, sẽ có hiệu lực từ ngày 1/7/2025. Luật này không chỉ làm rõ quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cộng đồng, cá nhân trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể mà còn xác định rõ loại hình sở hữu di sản, qua đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc quản lý, bảo vệ phù hợp với từng đối tượng và địa bàn cụ thể. Trước khi Luật này có hiệu lực, các địa phương Tây Nguyên như Đắk Lắk, Gia Lai đã ban hành nhiều nghị quyết và kế hoạch nhằm bảo tồn di sản cồng chiêng, điển hình là Hội đồng nhân dân tỉnh Đắk Lắk với Nghị quyết số 05/2016/NQ-HĐND nhưng vẫn còn nhiều bất cập trong việc phối hợp và triển khai thực thi [6]. Đồng thời, việc triển khai các văn bản pháp luật này vẫn còn nhiều khó khăn do hạn chế về nguồn lực, sự phối hợp chưa đồng bộ và việc tổ chức thực thi chưa đạt hiệu quả như mong muốn.
Thứ hai, công tác bảo tồn văn hóa cồng chiêng đã được các địa phương tích cực triển khai thông qua nhiều hoạt động thiết thực như tổ chức các lớp truyền dạy, phục dựng các lễ hội truyền thống, các chương trình biểu diễn nghệ thuật dân gian. Tỉnh Đắk Lắk đã mở hàng trăm lớp truyền dạy đánh chiêng cho thế hệ trẻ, góp phần gìn giữ kỹ thuật, bài bản biểu diễn và nghi lễ gắn với cồng chiêng. Từ năm 2016 đến năm 2020, tỉnh Đắk Lắk đã mở 124 lớp truyền dạy đánh chiêng cho hàng trăm thanh thiếu niên, học sinh là con em đồng bào dân tộc thiểu số, phục dựng được 136 nghi lễ, lễ hội truyền thống gắn với cồng chiêng (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, 2021). Tuy nhiên, số lượng nghệ nhân có khả năng truyền dạy còn hạn chế, nhiều bộ cồng chiêng bị mai một hoặc thất lạc, ảnh hưởng đến chất lượng công tác bảo tồn. Đồng thời, nguồn nhân lực chuyên môn có khả năng truyền nghề đang ngày càng giảm sút, trong khi việc thiếu kinh phí và cơ sở vật chất cũng làm hạn chế hiệu quả của các hoạt động bảo tồn. Nhiều bộ cồng chiêng cổ quý giá đã bị thất lạc hoặc hư hại, đe dọa sự liên tục và toàn vẹn của giá trị văn hóa.
Thứ ba, pháp luật và chính sách đã đóng vai trò thúc đẩy phát triển du lịch gắn liền với bảo tồn văn hóa cồng chiêng, giúp người dân địa phương nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống. Tỉnh Gia Lai là một ví dụ điển hình trong việc xây dựng các tour du lịch trải nghiệm văn hóa cồng chiêng, tổ chức lễ hội truyền thống thu hút khách tham quan, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và quảng bá di sản ra bên ngoài. Tuy nhiên, việc phát triển du lịch hiện vẫn còn manh mún, thiếu quy hoạch bài bản và chưa gắn kết chặt chẽ với công tác bảo tồn (Hoàng Đan, 2023). Điều này tiềm ẩn nguy cơ làm mất cân đối giữa khai thác kinh tế và bảo vệ giá trị văn hóa, dẫn đến nguy cơ thương mại hóa, biến dạng các nghi lễ truyền thống, làm suy giảm giá trị nguyên bản của di sản.
Thứ tư, công tác quản lý nhà nước về bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng vẫn còn nhiều thách thức. Việc thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, ngành văn hóa và cộng đồng dân cư làm giảm hiệu quả quản lý. Bên cạnh đó, năng lực quản lý và thực thi pháp luật của một số cán bộ địa phương chưa được nâng cao tương xứng với yêu cầu bảo tồn di sản đa dạng và phức tạp như cồng chiêng. Một số quy định pháp luật tuy đã có nhưng chưa được phổ biến đầy đủ hoặc chưa có cơ chế kiểm tra, giám sát chặt chẽ, dẫn đến tình trạng xử lý còn mang tính hình thức hoặc chưa kịp thời.
Thứ năm, nhận thức và sự tham gia của cộng đồng dân cư trong bảo vệ văn hóa cồng chiêng, mặc dù đã được cải thiện, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt tại các vùng sâu, vùng xa. Việc tuyên truyền nâng cao ý thức bảo tồn văn hóa truyền thống chưa được triển khai thường xuyên và rộng rãi, dẫn đến sự hiểu biết chưa đồng đều trong cộng đồng. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sự gắn bó và trách nhiệm của người dân trong việc giữ gìn, phát huy giá trị di sản - yếu tố then chốt để bảo tồn bền vững văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên.
6. Một số khuyến nghị, giải pháp
Thứ nhất, cần tăng cường hoàn thiện và triển khai đồng bộ hệ thống pháp luật về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là văn hóa cồng chiêng. Việc phổ biến, tuyên truyền và đào tạo về các quy định pháp luật cần được thực hiện rộng rãi và sâu sắc, nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng và các cấp chính quyền về vai trò quan trọng của pháp luật trong bảo tồn di sản.
Thứ hai, cần đầu tư mạnh mẽ hơn về nguồn lực tài chính, nhân lực và cơ sở vật chất cho công tác bảo tồn văn hóa cồng chiêng. Chính phủ và các địa phương nên xây dựng các chương trình hỗ trợ dài hạn nhằm đào tạo nghệ nhân trẻ, phục dựng các bộ cồng chiêng cổ và tổ chức các hoạt động văn hóa truyền thống một cách bài bản, chuyên nghiệp, giúp bảo tồn nguyên bản và phát huy giá trị đặc trưng của di sản.
Thứ ba, cần phát triển mô hình du lịch văn hóa cộng đồng gắn kết chặt chẽ với bảo tồn di sản cồng chiêng. Các sản phẩm du lịch nên được xây dựng trên nền tảng tôn trọng và giữ gìn bản sắc văn hóa, đồng thời đảm bảo sự tham gia chủ động và hưởng lợi chính đáng của cộng đồng dân cư địa phương. Việc quy hoạch và quản lý du lịch cần tránh thương mại hóa quá mức, bảo vệ giá trị nguyên bản của các nghi lễ và nghệ thuật cồng chiêng.
Thứ tư, cần tăng cường cơ chế phối hợp liên ngành và liên cấp trong quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng. Chính quyền các cấp, ngành văn hóa, du lịch, giáo dục và cộng đồng dân cư cần làm việc chặt chẽ, tạo thành mạng lưới bảo vệ di sản hiệu quả, đồng thời xây dựng các tiêu chí đánh giá và giám sát thực thi pháp luật một cách nghiêm túc và kịp thời.
Thứ năm, cần nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ, về giá trị và ý nghĩa của văn hóa cồng chiêng. Các chương trình giáo dục văn hóa truyền thống cần được đưa vào hệ thống giáo dục chính quy và ngoại khóa, tạo nên sự gắn kết bền vững giữa cộng đồng với di sản văn hóa của mình.
7. Kết luận
Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của pháp luật trong bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên - một di sản văn hóa phi vật thể quý giá, đồng thời là nguồn lực thúc đẩy phát triển kinh tế và du lịch bền vững. Hệ thống pháp luật, đặc biệt là Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15, đã tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho công tác bảo tồn. Tuy nhiên, thực trạng vẫn còn nhiều thách thức trong quản lý, thực thi và nâng cao nhận thức cộng đồng, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các cấp, ngành và địa phương. Về hướng nghiên cứu tiếp theo, tác giả sẽ tập trung phân tích các mô hình quản lý bảo tồn hiệu quả, đánh giá tác động của chính sách phát triển du lịch bền vững đối với văn hóa cồng chiêng, cũng như vai trò của cộng đồng trong bảo vệ di sản trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ số trong lưu trữ, truyền dạy và quảng bá văn hóa cồng chiêng cũng được xem là hướng đi tiềm năng để bảo tồn và phát huy giá trị di sản bền vững.
Tài liệu tham khảo:
UNESCO (2005). Cồng chiêng Tây Nguyên - Kiệt tác văn hóa của nhân dân. Truy cập tại http://unescovietnam.vn/vnf/index.php?option=com_content&id=286:cng-chieng-tay-nguyen-kit-tac-vn-hoa-ca-nhan-&Itemid=329.
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2019). Báo cáo thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam.
Quốc hội (2024). Luật Di sản văn hóa số 45/2024/QH15.
Trần Hữu Sơn (2021). Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa trong phát triển du lịch di sản vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Truy cập tại https://tapchicongsan.org.vn/web/guest/nghien-cu/-/2018/823912/view_content#
Nguyễn Thị Song Hà (2023). Chính sách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Truy cập tại https://tapchicongsan.org.vn/web/guest/van_hoa_xa_hoi/-/2018/828114/chinh-sach-bao-ton-va-phat-huy-gia-tri-van-hoa-cac-dan-toc-thieu-so-o-viet-nam.aspx
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2021). Bảo tồn và phát huy văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên. Truy cập tại https://bvhttdl.gov.vn/bao-ton-va-phat-huy-van-hoa-cong-chieng-tay-nguyen-20210203150211697.htm?utm_source=chatgpt.com
Hoàng Đan (2023). Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống vùng Tây Nguyên. Truy cập tại https://kinhtemoitruong.vn/bao-ton-va-phat-huy-gia-tri-van-hoa-truyen-thong-vung-tay-nguyen-79490.html?utm_source=chatgpt.com
Legal protection and promotion of Gong culture in Vietnam’s Central Highlands: Toward sustainable economic and tourism development
Luong Tri Tue1 - - Vu Duc Nhuan1
1Di Linh District People's Committee, Lam Dong Province
Abstract:
This study examines the role of law in protecting and promoting the cultural values of the Central Highlands gong - a distinctive form of intangible cultural heritage in Vietnam and its contribution to sustainable economic and tourism development. By assessing the existing legal framework and its implementation, the study identifies both strengths and challenges in current conservation efforts. Based on these findings, the study proposes legal solutions aimed at enhancing the effectiveness of cultural preservation while leveraging the gong’s economic and tourism potential. The study highlights the critical intersection between legal mechanisms and cultural conservation in the broader context of sustainable development.
Keywords: gong, heritage, economic development, sustainable tourism, intangible culture.
