Phát triển chuỗi giá trị dược liệu phường Tịnh Biên, tỉnh An Giang: thực trạng và giải pháp

Tóm tắt:

Bài viết tập trung phân tích thực trạng để thấy rõ lợi thế, tiềm năng, cùng với những thách thức, khó khăn trong phát triển kinh tế dược liệu của phường Tịnh Biên, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện chuỗi giá trị dược liệu, kết hợp với phát triển du lịch, góp phần thực hiện xóa đói giảm nghèo và nâng cao đời sống vật chất cho người dân, định hướng cho sự phát triển kinh tế bền vững của phường Tịnh Biên, tỉnh An Giang  trong thời gian tới.

Từ khóa: dược liệu, chuỗi giá trị, phường Tịnh Biên.

1. Đặt vấn đề

Tịnh Biên thuộc tỉnh An Giang nổi tiếng với cảnh quan hùng vĩ thuộc dãy Thất Sơn, với địa hình, đất đai và khí hậu phù hợp cho sự phát triển của nhiều loài cây dược liệu, trong đó có những loài quý mà y học cổ truyền dùng để bồi dưỡng sức khỏe và chữa bệnh rất tốt. Tuy nhiên, trong vài năm trở lại đây, nguồn dược liệu của Tịnh Biên đang phải đối diện với những khó khăn như: (1) nguy cơ tuyệt chủng các loài dược liệu quý, đặc biệt các loại gen khó lai tạo và gây trồng, nguyên nhân do người dân đã khai thác tận diệt, nhổ cả gốc và rễ. (2) Giá trị kinh tế trên một đơn vị diện tích rừng còn thấp.

Mặc dù chính quyền địa phương rất quan tâm và ban hành nhiều chính sách hỗ trợ phát triển sản xuất - tiêu thụ cây dược liệu, bước đầu đã hình thành được một số vùng nguyên liệu, hợp tác xã dược liệu, thực hiện ký kết một số hợp đồng giữa doanh nghiệp với các hộ dân, chủ rừng, song nhìn chung hiệu quả mang lại chưa cao. Cụ thể, các hợp đồng liên kết nhanh chóng bị đứt gãy, các thành tố cấu thành chuỗi giá trị dược liệu chưa hoàn thiện đồng bộ, cho nên sự phát triển kinh tế gắn với cây dược liệu không ổn định, đời sống người dân, chủ rừng vẫn còn nhiều khó khăn. Việc tận dụng thành tựu công nghệ kết hợp thực hiện các dự án đầu tư, nghiên cứu sản xuất - tiêu thụ các sản phẩm từ cây dược liệu nhằm thúc đẩy sự phát triển của chuỗi giá trị dược liệu mang thương hiệu vùng Bảy Núi - An Giang là hướng đi cần thiết, đảm bảo cho sự phát triển bền vững của phường Tịnh Biên và tỉnh An Giang trong thời gian tới.

2. Đánh giá tiềm năng phát triển chuỗi giá trị dược liệu của Tịnh Biên

Phát triển sản xuất và tiêu thụ dược liệu đang được Đảng, Nhà nước quan tâm. Thông qua các chương trình mục tiêu quốc gia, các đề án đã tác động trực tiếp đến sự hình thành nhiều vùng nguyên liệu, trên cơ sở đó, khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư nghiên cứu, tinh chế các sản phẩm từ cây dược liệu, đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe và điều trị bệnh cho người dân trong, ngoài nước.

Qua khảo sát cho thấy một số vùng chuyên canh dược liệu đã hình thành và phát triển, diện tích hơn 1.000 ha, các loại như huyền tinh, dó bầu, trúc, nghệ đen, kim ngân hoa, xạ đen, đinh lăng,… đáp ứng được nhu cầu khá lớn cho thị trường dược liệu trong và ngoài tỉnh. Nếu có hướng dẫn quy hoạch phù hợp, khả năng mở rộng diện tích trồng sẽ tăng lên và tham gia vào chuỗi cung ứng dược liệu.

Kết quả khảo sát với tỷ lệ gần 80% hộ dân cho biết về dược tính, chủng loại dược liệu, người dân cần cù lao động và có kinh nghiệm lâu năm về trồng, chăm sóc, cũng như cách bảo quản sau thu hoạch sao cho dược tính của cây dược liệu đảm bảo tốt nhất. Đất chưa sử dụng như đất vườn tạp và đất dưới tán rừng, ở các sườn đồi còn rất lớn. Đây là tiềm năng cho phát triển các mô hình trồng cây dược liệu theo hướng chuyên canh, xây dựng vùng nguyên liệu, liên kết sản xuất tiêu thụ. Cho nên phát triển chuỗi giá trị dược liệu là rất khả thi.

Sự chuyển dịch sang trồng cây dược liệu hàng hóa có giá trị kinh tế cao đạt hơn 3 đến 5 lần so với cây lúa. Doanh thu trung bình trên 10 triệu đồng/tháng, chiếm tỷ lệ gần 30% hộ trồng đã được khảo sát. Do đó, đã góp phần cải thiện đáng kể nguồn thu nhập, đảm bảo cuộc sống của người dân tại địa phương, xóa đói giảm nghèo, định hướng cho sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, hướng đến sự phát triển bền vững tại địa phương trong thời gian tới.

Tịnh Biên có nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển du lịch, đặc biệt là du lịch tâm linh, du lịch sinh thái và du lịch văn hóa. Qua khảo sát cho thấy có ít nhất 25% khách du lịch đến Tịnh Biên đều dừng chân tham quan và mua dược phẩm tại chợ dược liệu Nhà Bàng, vì niềm tin rất lớn vào vùng đất Bảy Núi, nổi tiếng có nhiều cây dược liệu quý, có khả năng điều trị và chăm sóc sức khỏe tốt. Như vậy, mô hình phát triển kinh tế dược liệu kết hợp với phát triển du lịch ở Tịnh Biên sẽ mang lại nhiều cơ hội và lợi ích kinh tế cho địa phương.

3. Thực trạng trồng và tiêu thụ cây dược liệu tại phường Tịnh Biên giai đoạn 2017 - 2022

Hiện nay, phường Tịnh Biên có hơn 1.000 ha trồng cây dược liệu, tập trung chủ yếu ở các xã: An Cư, An Hảo, An Nông, Tân Lập, Tân Lợi, Văn Giáo, Vĩnh Trung. Các loại cây dược liệu chủ yếu được trồng ở Tịnh Biên là: sâm ngọc linh, xạ đen, huyền tinh, trúc, đinh lăng, ngải đen, sâm đại hành,... Cây dược liệu được hình thành chủ yếu từ các nguồn: có sẵn trong tự nhiên; gây trồng trong các hộ dân và các vùng nguyên liệu tập trung theo quy hoạch phát triển chương trình, đề án của phường, tỉnh và trung ương.

3.1. Nguồn dược liệu trồng từ các hộ dân

Nguồn cung dược liệu từ các hộ dân trồng ở xung quanh nhà, trồng xen trong vườn cây ăn trái và dưới tán rừng khá đa dạng về chủng loại, diện tích nhỏ lẻ giao động từ 500m² đến 1000m² chiếm tỷ lệ trên 60% của 100 hộ khảo sát. Số liệu khảo sát giai đoạn 2017 - 2022 cụ thể như sau: 

Bảng 1. Diện tích và một số loại dược liệu được trồng phổ biến

trong các hộ dân giai đoạn 2017 - 2022

Nguồn: Số liệu điều tra, khảo sát trên 100 hộ dân

Người dân địa phương lựa chọn trồng là những cây dược liệu dễ chăm sóc, dễ bảo quản sau thu hoạch. Sản phẩm dược liệu trong các hộ dân đa số là bán thô, bán ngay sau thu hoạch, chiếm tỷ lệ gần 80% lượng dược liệu trong các hộ dân, cho nên giá trị kinh tế còn rất thấp so với tiềm năng.

3.2. Nguồn dược liệu trồng theo vùng chuyên canh

Những mô hình ứng dụng trồng, khai thác và chế biến sau thu hoạch trong lĩnh vực dược liệu, được từng bước thực hiện, một số tiểu vùng nguyên liệu với tổng diện tích khoảng 112 ha gồm vùng chuyên canh, như: cây dó bầu trên 100 ha; đinh lăng 01 ha; huyền tinh 10 ha (có thể sản xuất 14,4 tấn bột huyền tinh/năm), trúc 01 ha. Ngoài ra, các chủ rừng tận dụng đất trên các đồi núi để trồng xen dưới tán rừng các loại cây dược liệu như: ngải đen, nghệ đen, sâm cóc, kim ngân hoa, nghệ vàng, ngải bún, ngải bướm, gừng gió,... với quy mô nhỏ lẻ. Tổng diện tích vùng nguyên liệu gây trồng cây dược liệu của phường Tịnh Biên đến năm 2022 khoảng 1.000 ha.

Bảng 2. Diện tích vùng nguyên liệu trồng dược liệu tập trung của phườngTịnh Biên

Nguồn: Tổng hợp số liệu báo cáo từ Chi cục Kiểm lâm tỉnh An Giang

Đầu ra được tiêu thụ tại các cơ sở sản xuất sản phẩm dược liệu tại An Giang, Đồng Tháp,... Các sản phẩm chủ yếu như: trà túi lọc từ cây chùm ngây, đinh lăng, bột huyền Bảy Núi, tinh dầu trúc được nghiên cứu, sản xuất thành công bởi Trung tâm Công nghệ sinh học An Giang, trà xạ đen, trà đinh lăng, rượu sâm đinh lăng,… Qua khảo sát cho thấy, sản phẩm được sản xuất, tinh chế từ các cơ sở tại địa phương đang được người tiêu dùng trong nước biết đến, tin dùng và sử dụng ngày càng nhiều, nó là mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị dược của Tịnh Biên nói riêng, tỉnh An Giang nói chung.

3.3. Một số khó khăn cần giải quyết

Qua khảo sát giai đoạn 2017 - 2022, chưa có doanh nghiệp, nhà đầu tư làm đầu mối để thu mua tập trung cây dược liệu đã thu hoạch của các hộ dân, chủ rừng, phần lớn người trồng tự tìm đến các kênh tiêu thụ nhỏ, lẻ, thiếu ổn định, giá cả rất bấp bênh, sản phẩm chủ yếu bán cây tươi, bán thô, hoặc phơi khô rồi bán mà không qua sơ chế, chế biến. Vì vậy, giá trị kinh tế rất thấp, thiếu sự phát triển bền vững cho người sản xuất dược liệu tại địa phương.

Tình trạng chặt phá, lấy cắp cây dược liệu vẫn còn phổ biến, dẫn đến tâm lý người dân không muốn gây trồng ở những vùng đất xa, dù chi phí chăm sóc cao, mà gần đến giai đoạn thu hoạch lại bị mất cắp. Vì vậy, diện tích đất núi, đồi bỏ hoang còn nhiều, chủ yếu là nơi ít dân cư sinh sống. 

Tập quán canh tác, sản xuất nông nghiệp vẫn theo phương thức truyền thống, quy mô sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, mang tính tự phát, có nguy cơ cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, chưa xây dựng được vùng sản xuất tập trung, sản lượng lớn.

Chưa có chính sách thu hút các nhà đầu tư hiệu quả để hợp tác liên kết, bao tiêu đầu ra với các hợp tác xã dược, chủ rừng, hộ dân, hình thành các vùng trồng liệu dược tập trung, gắn với đầu tư, xây dựng nhà máy, vận dụng công nghệ hiện đại nghiên cứu chế biến các sản phẩm dược và phân phối theo chuỗi giá trị, nâng cao lợi ích kinh tế của ngành.

Thiếu chiến lược xây dựng thương hiệu, phát triển các kênh phân phối ổn định cho cây dược liệu của địa phương. Trong khâu quản lý còn thiếu phối hợp giữa các Sở, ngành trong tỉnh, chưa có Sở, ngành nào đóng vai trò đầu mối để điều phối chung. Chưa xây dựng được thương hiệu các loại dược liệu ở vùng Thất Sơn.

Theo khảo sát có 25% khách du lịch mua sản phẩm dược khi đi du lịch tại địa phương, nhưng khách du lịch chỉ mua dược liệu thô tại chợ Nhà Bàng, dược tính, cách chăm sóc sức khỏe từ cây dược liệu chủ yếu được cung cấp thông qua các chủ cơ sở kinh doanh dược tại Nhà Bàng. Vì vậy, có thể người mua sử dụng không đúng, thậm chí là sử dụng sai quy cách, cho nên chưa phát huy hết công dụng của cây dược liệu.

3.4. Một số giải pháp định hướng phát triển chuỗi giá trị dược liệu tại phường Tịnh Biên

Khi kinh tế ngày càng phát triển, nhu cầu về tiêu dùng hàng hóa chất lượng ngày càng cao, thị trường sản phẩm dược liệu đang rất sôi động, cho nên việc kiểm soát chất lượng cần được quan tâm thực hiện theo tiêu chuẩn GACP. Câu hỏi phải đặt ra: “Điều gì làm nên sự khác biệt?”. Để dược liệu thật sự là cây xóa đói, giảm nghèo bền vững cần khắc phục những hạn chế đang đặt ra nhằm xây dựng và phát triển chuỗi giá trị cây dược liệu ở Tịnh Biên trong thời gian tới. Cụ thể như sau:

Một là, nâng cao nhận thức và thay đổi tư duy trong sản xuất nông nghiệp nói chung, cây dược liệu nói riêng. Trong sản xuất cần tuân thủ quy trình, kỹ thuật từ khâu chọn giống chăm sóc, thu hoạch, nhằm đảm bảo chất lượng dược liệu đầu ra, nó là cơ sở quan trọng để tạo được uy tín, tạo lập các kênh tiêu thụ ổn định, hiệu quả. Từng bước hình thành chuỗi cung ứng sản phẩm dược liệu.

Hai là, tăng cường sự phối hợp trong quản lý nhà nước để phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. Tăng cường phối hợp “bốn nhà” trong trồng cây dược liệu. Đây là giải pháp quan trọng nhất để giải quyết tình trạng manh mún và nâng cao năng suất, hiệu quả cây trồng dược liệu. Bốn nhà ở đây bao gồm người trồng cây dược liệu (nhà nông), doanh nghiệp (sản xuất thuốc hoặc kinh doanh), nhà khoa học (các trường và viện nghiên cứu về dược liệu và thuốc) và nhà nước (cơ quan quản lý dược liệu).

Ba là, chính sách trồng cây dược liệu cần hướng vào khuyến khích xây dựng và phát triển các vùng trồng dược liệu tập trung với quy mô lớn theo tiêu chuẩn GACP- WHO, gắn liền với chính sách hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm, tháo gỡ khó khăn đầu ra cho người trồng dược liệu. Xây dựng chính sách ưu tiên trong sản xuất, chế biến, đăng ký, lưu hành sản phẩm đối với dược liệu và các sản phẩm từ dược liệu. Tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp đầu tư sản xuất, đổi mới, hiện đại hóa công nghệ chế biến dược liệu thành sản phẩm cuối cùng.

Hình thành vùng sản xuất chuyên canh về dược liệu nhằm tạo lợi thế về quy mô, hạ giá thành, tăng sức cạnh tranh sản phẩm. Thực hiện liên kết vùng dược liệu chất lượng cao ở hai địa phương Tri Tôn và Tịnh Biên như: vùng trồng gấc; sa nhân tím; đinh lăng; huyền tinh; trúc, ngải đen, nghệ đen, sâm cóc, kim ngân hoa, nghệ vàng, ngải bún, nhảy bước, gừng gió…

Bốn là, đẩy mạnh đầu tư công nghệ chế biến, cộng với các chính sách hỗ trợ đủ mạnh, An Giang có thể khai mở nguồn tài nguyên dược liệu quý giá từ địa phương.

Năm là, thành lập cơ sở nghiên cứu, nuôi trồng dược liệu nhằm cung cấp giống dược liệu đạt tiêu chuẩn chất lượng cao, bảo tồn và phát triển nguồn gen dược liệu, chú trọng tái sinh và phát triển nhân giống các dược liệu có giá trị cao.

Sáu là, hình thành các kênh phân phối sản phẩm hiệu quả, ổn định. Kết nối và cung cấp sản phẩm dược liệu cho các cơ sở khám chữa bệnh y học cổ truyền, cơ sở sản xuất sản phẩm dược liệu trong và ngoài tỉnh.

Tổ chức các kênh phân phối và xúc tiến thương mại đối với các sản phẩm dược liệu. Xây dựng kênh thông tin chính thống về sản phẩm dược liệu để tăng cường quảng bá trên các trang Poster, trang thông tin điện tử cấp tỉnh, phường, trên các trang điện tử thương mại… giới thiệu các sản phẩm dược liệu có uy tín, đạt chuẩn chất lượng, mang thương hiệu của địa phương đến với các vùng miền và bạn bè quốc tế. Chú ý việc triển khai, áp dụng và giám sát kỹ thuật canh tác dược liệu sạch theo tiêu chuẩn GACP là rất quan trọng, nhằm xây dựng được thị trường tiêu thụ ổn định, lâu dài và bền vững.

Bảy là, thực hiện các mô hình phát triển chuỗi giá trị dược liệu kết hợp với du lịch. Đây là mô hình kinh tế có nhiều tiềm năng và sẽ mang lại hiệu quả cao cho địa phương. Thông qua mô hình này, sẽ tận dụng lợi thế của cây dược liệu để phát triển du lịch, đồng thời sử dụng du lịch để quảng bá và phát triển cây dược liệu địa phương.

Tóm lại, việc phát triển chuỗi giá trị dược liệu theo hướng bền vững là một nhiệm vụ quan trọng của Tịnh Biên, tỉnh An Giang. Với việc xác định rõ những vấn đề đặt ra cho sản xuất và tiêu thụ dược liệu tại phường Tịnh Biên trong thời gian qua, đề xuất các giải pháp thiết thực, cụ thể để xây dựng và phát triển chuỗi giá trị dược liệu, hướng đến sự phát triển bền vững nguồn tài nguyên dược liệu phường Tịnh Biên, trên cơ sở sử dụng có hiệu quả mọi tiềm năng về con người, điều kiện tự nhiên, xây dựng thương hiệu cho sản phẩm dược liệu của địa phương, góp phần tăng thu nhập, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần, đảm bảo sự phát triển ổn định và bền vững của địa phương trong thời gian tới.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn An Giang (2020). Báo cáo số 295/BC-SNNPTNT ngày 24/8/2020, Báo cáo về việc tình hình phát triển cây dược liệu.

Thủ tướng chính phủ (2013). Quyết định số 1976/QĐ-TTg, ngày 30 tháng 10 năm 2013, Phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030.

Thủ tướng Chính phủ (2021). Quyết định số 376/QĐ-TTg ngày 17 tháng 03 năm 2021 về Chương trình Phát triển công nghiệp dược, dược liệu sản xuất trong nước đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

UBND tỉnh An Giang (2014). Quyết định số 2105/QĐ-UBND ngày 04/12/2014, về Quy hoạch Bảo tồn và phát triển cây dược liệu ứng dụng công nghệ cao tỉnh An Giang đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030.

Bùi Thị Kim Chung (2025). Đề tài nghiên cứu Sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu trong thực hiện mục tiêu chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại phường Tịnh Biên.

Developing the medicinal herbs value chain in Tinh Bien ward, An Giang province: Current situation and proposed solutions

Bui Thi Kim Chung

Faculty of Basic Theory, Ton Duc Thang Political School

Abstract:

This article analyzes the current state of medicinal herb economic development in Tinh Bien ward, An Giang province, to highlight its advantages, potential, challenges, and difficulties. It proposes solutions to complete the medicinal herb value chain and combine it with tourism development. These solutions aim to contribute to poverty reduction, improve the material lives of the people, and guide the sustainable economic development of Tinh Bien ward in the future.

Keywords: medicinal herbs, value chain, Tinh Bien ward.